در سالهای اخیر، محدودسازی و فیلتر پیامرسانهای خارجی از یک تصمیم صرفاً فنی فراتر رفته و به بخشی از سیاستگذاری امنیتی و رسانهای کشورها تبدیل شده است. بسیاری از دولتها معتقدند، پیامرسانها دیگر تنها ابزار گفتوگو نیستند؛ بلکه به میدان اصلی انتشار اطلاعات، سازماندهی اجتماعی و حتی رقابت سیاسی بدل شدهاند. همین ویژگی سبب شده است برخی کشورها برای مدیریت جریان اطلاعات، کنترل وضعیتهای بحرانی یا جلوگیری از نفوذ پلتفرمهای خارجی، تصمیم به اعمال محدودیت بگیرند.
«امنیت داخلی» اصلیترین دلیل دولتها برای محدود کردن پیامرسانها به شمار میآید. تجربه کشورهای مختلف نشان میدهد اولین و مهمترین دلیل اعمال محدودیت، «مدیریت فوریتهای امنیتی» است. هند، یکی از رکوردداران محدودسازی پیامرسانها در جهان، در دهه اخیر بارها واتساپ و تلگرام را در ایالت کشمیر کند یا مسدود کرده است؛ آن هم همزمان با ناآرامیهای سیاسی و تنشهای قومی. اتیوپی، سودان و سریلانکا نیز دقیقاً در زمان بحرانهای داخلی، سرعت پیامرسانها را کاهش داده یا بهطور کامل قطع کردهاند. دولتها میگویند این ابزارها در هماهنگی تجمعات و انتشار سریع اخبار غیررسمی نقش دارند و کنترل آنها ضرورت دارد.
بخشی دیگر از محدودیتها در اختلاف میان دولتها و شرکتهای فناوری ریشه دارد. روسیه سالها تلگرام را تحت فشار قرار داد تا کلیدهای رمزنگاری را در اختیار نهادهای امنیتی بگذارد. وقتی تلگرام نپذیرفت، این پیامرسان در روسیه محدود شد. چین نیز با رویکرد سختگیرانه، تقریباً تمامی پیامرسانهای خارجی از جمله واتساپ و تلگرام را مسدود کرده و تنها پلتفرمهای داخلی، مانند ویچت امکان فعالیت کامل دارند. در این دسته از کشورها، امنیت داده و جلوگیری از نفوذ اطلاعاتی مهمترین توجیه دولتهاست.
بعضی دولتها دلیل محدودسازی را «جلوگیری از انتشار اطلاعات نادرست» اعلام میکنند. اندونزی در آشوبهای ۲۰۱۹ سرعت واتساپ و فیسبوک را بهطور موقت کاهش داد و دولت اعلام کرد در شرایط تنش، انتشار بیرویه و بدون راستیآزمایی تصاویر و ویدئوها، تهدید جدی برای امنیت عمومی است. نیجریه نیز چند ماه دسترسی به توئیتر را محدود کرد تا «نقش رسانهای» این پلتفرم را مدیریت کند.
واکنش مردم؛ از اعتراض تا عادت
واکنش عمومی در کشورها متفاوت بوده، اما چند الگوی مشترک دیده میشود. در بیشتر کشورها، مردم در ساعات نخست محدودسازی به سراغ فیلترشکن میروند. دادههای بینالمللی نشان میدهد در برخی کشورها، حجم دانلود فیلترشکن در همان روز اول تا هزار درصد افزایش پیدا میکند. در ترکیه محدودیت پیامرسانها همواره با موجی از نارضایتی، اختلال در کسبوکارهای برخط و اعتراض کاربران مواجه شده است. در مقابل، در چین که محدودیتها مزمن و قدیمی است، مردم بیشتر به پلتفرمهای بومی خو گرفتهاند و شکاف میان رسانههای داخلی و خارجی عادی شده است. تجربه کشورها نشان میدهد، محدودسازی پیامرسانها به یک روند جهانی تبدیل شده است؛ روندی که در نگرانیهای امنیتی، سیاسی و حاکمیتی ریشه دارد.