آسیب‌شناسی انحراف خواص طرفدار حق (بخش اول)

 شبنم نادری
«حالا که بر دشمن بیرونی پیروز شده اید و نیروهای او را متلاشی کرده اید، دیگر از او ترسی نداشته باشید. بلکه اکنون باید از خود ترس داشته باشید، اگر ما با واقع بینی و دقت کامل با مسائل فعلی انقلاب مواجه نشویم و در آن تعصبات و خودخواهی ها را دخالت دهیم، شکست انقلابمان حتمی خواهد بود.» (شهید مطهری/ پیرامون انقلاب اسلامی)
همه ما وقتی وقایع و ماجراهای صدراسلام را مرور می کنیم با قدرت بسیاری به انتقاد از مسببین ماجراهای تلخ بعد از وفات پیامبر می پردازیم. وقتی ماجرای فدک را می خوانیم می گوییم کاش ما آنجا بودیم و چنین و چنان می کردیم. وقتی از ظلم 25 ساله بر مولایمان علی(ع) می شنویم با بغض و اندوه بازمی گوییم کاش ما آنجا بودیم. گاهی هم از خود می پرسیم راستی پس یاران پیامبر و مسلمانان کجا بودند؟ راستی اختلاف حضرت امیر با چه کسانی بود! آیا با دشمنان خارجی و کفار می جنگید؟ چگونه شد که فرزند رسول خدا فاطمه زهرا به چنین واقعه ای به شهادت رسید. با امام علی که در نزدیکی و برادری اش با پیامبر هیچ کس هیچ شبهه ای نداشت آن کردند که به قول امیرالمؤمنین تیغ در گلو و استخوان در چشم بود. وقتی به ایام محرم هم نزدیک می شویم از این قبیل سخنان بسیار می گوییم. سخنانی که از نای جان ما برمی خیزد و آرزو می کنیم کاش در بین اصحاب امام بودیم و در کربلا شهید می شدیم و به مذمت و تقبیح اعمال کوفیان و لشگر یزید و قساوت قلب مردمان مسلمان نما می پردازیم. راستی اگر ما در آن زمان بودیم جزو کدام دسته بودیم؟ حرف زدن بسیار آسان است اما مرد عمل بودن دشوار. خیلی هم دشوار. تاریخ برای عبرت است. برای درس گرفتن. راستی ما در کجای تاریخ ایستاده ایم. و در تحولات اجتماعی و حوادث روز جزء کدام دسته ایم؟ جزء عوام یا خواص؟ چه کنیم که نسل های بعد از ما نگویند کاش آنها تصمیم بهتری می گرفتند.
کشور ما در دو قرن گذشته شاهد جنبش هایی بوده است که این کشور را از دیگر کشورهای آسیایی ممتاز می کند. از میان جنبش ها، انقلاب اسلامی که در سال 1357 به رهبری امام خمینی(قدس سره) به پیروزی دست یافت به دلیل دامنه وسیع آن و تأثیرات عمیقی که به دنبال داشت از ویژگی ممتازی برخوردار است1. وجود این ویژگی های منحصر به فرد است که مسئولیت خاصان جامعه را در مواقع بحرانی دوصدچندان می کند. خاصانی که می توانند با درایت و تدبیر به موقع این انقلاب را که نعمتی الهی است از گزند خطرات احتمالی در امان بدارند. توجه به آفات و آسیب های انقلابی مهم است اما در بررسی آسیب های مهمی که ممکن است یک انقلاب را دربر بگیرد بحث مربوط به عوام و خواص جامعه و خصوصاً آسیب شناسی عملکرد خواص تاثیرگذار بر عوام، از اهمیت ویژه تری برخوردار است. نگه داشتن یک موهبت از بدست آوردنش اگر نگوئیم مشکلتر، مطمئناً آسانتر نیست قدما می گفتند جهان گیری از جهانداری ساده تر است و ما می توانیم بگوئیم انقلاب کردن از انقلاب نگاه داشتن سهلتر است،2 و حفظ یک جامعه از گزند حوادث تلخ تنها با درایت و تدبیر خواص حق طلب صورت می پذیرد.
آیات قرآن کریم نیز ما را به درس گرفتن از سرگذشت پیشینیان ترغیب می کند3. هم چنین امیرالمؤمنین(ع) مکرر ما را به سرنوشت ملت های پیشین و مطالعه تاریخ و عبرت گرفتن از آن دعوت می نماید4. آن حضرت مهمترین موانع انقلاب و اسباب شکست نهضتها را کینه توزی، تفرقه و پشت کردن به یکدیگر معرفی می کنند5. تاریخ شاهد انقلابهای متعددی بوده که نتوانسته اند با آسیبها و چالشهای داخلی و خارجی مقابله کنند. تاریخ بسیاری از انقلاب ها نشان می دهد که معمولاً انقلابیون و مصلحان گام های اولیه را با موفقیت برمی دارند و رژیم سیاسی ظالم حاکم را برانداخته و وضع موجود را متحول می سازند، ولی در تحقق اهداف انقلاب و بنای جامعه مطلوب ناکام می مانند6.
به طور مثال پس از انقلاب الجزایر استعمارفرانسه با شیوه های دقیق تری به این کشور بازگشت. برخی انقلابها از جمله انقلاب روسیه پس از پیروزی دچار انحصار قدرت و دیکتاتوری شدند7. روسیه در 30 سالگی خود شاهد دوران دیکتاتوری استالینی بود. دورانی که از عوامل ناکامی انقلاب روسیه به شمار می آید.
انقلاب کبیر فرانسه نیز در دومین دهه خود شاهد قدرت گرفتن ناپلئون بناپارت بود که پی ریزی یک دیکتاتوری 15 ساله و در نهایت زمینه بازگشت سلطنت را به این کشور فراهم آورد8. در انقلاب مشروطیت نیز با اینکه انقلاب، حرکتی وسیع و مردمی بود و خون های زیادی در راه آن نثار شد، اما با گذشت کم تر از چهارده سال از فرمان مشروطیت، شاهد کودتای 1299 و پایه گذاری دیکتاتوری رضاخان و روی کارآمدن غرب زده ها می باشیم. در ناکامی انقلاب مشروطیت، عوامل زیادی نقش داشت.9
شهید مطهری در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی، تاریخ انقلاب اسلامی در زمان پیامبر اکرم(ص) را تحلیل می کند و می گوید نفوذ و رخنه فرصت طلبان و دشمنانی که با اسلام می جنگیدند سبب ساز تغییر مسیر انقلاب پیامبراکرم(ص) شد. افرادی که با رخنه و نفوذ در صفوف مسلمین سعی کردند تا محتوا و شکل پیام و اهداف نهضت پیامبر را به سمت افکار و اندیشه های خود ساخته خود جهت دهند.10 بدین ترتیب که از اواخر قرن اول هجری، تلاشهائی آغاز شد تا ماهیت اسلامی انقلاب پیامبر ماهیتی قومی و عربی به خود بگیرد. بدیهی است که همین امر برای ایجاد شکاف در درون جامعه اسلامی کافی بود. در ادامه این شکاف بحثها و منازعات قومی نژادی دو گروه را در مقابل هم قرارداد و به این ترتیب نطفه جنگهای قومی و نژادی و یا به اصطلاح امروز ناسیونالیستی 11 و راسیستی 12 در میان امت مسلمان بسته شد.
برای رهایی از بروز وقایعی مشابه در جامعه انقلابی ایران لازم است تا با لحظه شناسی و تصمیم گیری درست از اشتباهات احتمالی جلوگیری کرد. برای روشن تر شدن موضوع باید ابتدا با ارائه تعریف، منظور از عوام و خواص مشخص شود.
تعریف خواص و عوام
از آنجا که انسان موجودی اجتماعی است همواره تکامل و پیشرفت خود را در همبستگی و تعامل با جامعه می بیند. لذا انسان و جامعه دارای رابطه دوسویه تاثیرپذیری و تاثیرگذاری هستند. مردم نیز از حیث تاثیرات متقابل به دو گروه تاثیرگذار و تاثیرپذیر تقسیم می شوند. از دیدگاه جامعه شناسی گروه تاثیرگذار «خواص» و گروه تاثیرپذیر را «عوام» می نامند. گروه «عوام» در تشخیص های اجتماعی و تصمیم گیری های جمعی از گروه «خواص» تاثیر می پذیرد و نظر آنها را به عنوان ملاک داوری و مرجع نهایی تصمیم گیری درنظر می آورد. 13
واژه «خواص» به معنی مردمان خاص، ضدعوام و یا برگزیدگان قوم است. 14 اما واژه «عوام» جمع «عامه» است و در لغت به معنای توده مردم آمده است15.
البته واژه «عوام» در لغت فارسی به معنی مردم کم سواد یا بی سواد کاربرده می شود و ترکیب هایی مانند عوامانه، عوام فریبی یا عوام فهم به همین معنی استفاده می گردد.
در اصطلاح سیاسی کلمه «عوام» و «خواص» را به معنی فرومایگان و اشراف زادگان هم به کار می برند، «عوام»، به مردم عامی یا طبقات پایین جامعه گفته می شود و گروهی را که در تلاش برای به کارگیری عوام در راه اهداف سیاسی خویش هستند «خواص» گویند. 16
در فهم علوم و معارف دینی و قرآنی، انسان ها براساس مراتب درک و فهم مطالب عمیق دینی به دو طبقه عوام و خواص تقسیم می گردند، هرچند که در این موضع طبقه خواص و عوام نیز دارای درجاتی هستند. 17
در انجام فرایض دینی هم، مردم به چند گروه تقسیم می شوند گروهی به ظواهر دستورات عمل می کنند و برخی به باطن اعمال توجه دارند، برخی در گروه عوام می گنجند و برخی در سلک خواص می باشند. 18
اما رهبر معظم انقلاب، در یک تقسیم جامعه شناسانه عوام و خواص را اینگونه تعریف می کنند: «خواص کسانی هستند که از روی فکر، فهمیدگی، آگاهی و تصمیم گیری، کار می کنند؛ یک راهی را می شناسند و دنبال آن راه، حرکت می کنند... خواص؛ یعنی کسانی که وقتی عملی انجام می دهند، موضع گیری می کنند و راهی را [که] انتخاب می کنند از روی فکر و تحلیل است؛ می فهمند، تصمیم می گیرند و عمل می کنند... دربین «خواص»، کنار افراد باسواد، آدم های بی سواد هم هستند. گاهی کسی بی سواد است؛ اما جزو خواص است. یعنی می فهمد چه کار می کند. از روی تصمیم گیری و تشخیص عمل می کند؛ ولو درس نخوانده، مدرسه نرفته، مدرک ندارد و لباس روحانی نپوشیده است. به هرحال، نسبت به قضایا از فهم برخوردار است.»
«عوام، کسانی هستند که نمی خواهند بدانند چه راهی درست و چه حرکتی صحیح است. در واقع نمی خواهند بفهمند، بسنجند، به تحلیل بپردازند و درک کنند. به تعبیری دیگر، تابع جوند. به چگونگی جو نگاه می کنند و دنبال آن جو به حرکت درمی آیند یک وقت مردم می گویند زنده باد.این هم نگاه می کند [و] می گوید زنده باد؛ یک وقتی مردم می گویند مرده باد، او هم نگاه می کند [و] می گوید مرده باد.یک وقت جو اینگونه است اینجا می آید؛ یک وقت جو آن طور است، آنجا می رود.» 19
رهبر معظم انقلاب در ادامه تقسیم بندی مردم به دو گروه خواص و عوام، خواص را نیز به دو گروه تقسیم می کنند.
1) خواص طرفدار باطل که همواره علیه خواص طرفدار حق برنامه ریزی و فعالیت می کند.
2) خواص طرفدار حق که وظیفه مبارزه با باطل و گمراهی را دارد.
خواص طرفدار حق نیز به دو قسم تقسیم می شوند. خواصی که می توانند در مواقع لزوم و بحران های اجتماعی از متاع و مقام دنیوی صرف نظر کنند و خواصی که در مواقع حساس تاریخی به علت علاقه به متاع دنیا، مقام دلبستگی و شاید ترس از دست دادن موقعیت اجتماعی توانایی تصمیم گیری درست و به موقع را ندارند.
اهمیت عملکرد خواص و عوام در شکل‌گیری فرآیندهای تاریخی
با یک نگاه جامعه شناختی نسبت به جوامع پیشین، درمی یابیم که عوام و خواص منشا تحولات تاریخی در دوره های مختلف بوده اند؛ به گونه ای که هر پدیده تاریخی، حاصل نوع عملکرد این دو طایفه و تعامل آنهاست.
اما با توجه به نوع مرجعیت و تاثیرگذاری گروه خواص عملکرد و تصمیم گیری آنها برای جامعه حائز اهمیت تر است. به نحوی که تصمیم گیری و لحظه شناسی به موق آنها می تواند مسیر تاریخ را به سمت درست یا نادرست تغییر دهد.
«حرکت خواص، به دنبال خود، حرکت عوام را می آورد... یک وقت یک حرکت بجا، تاریخ را نجات می دهد؛ گاهی یک حرکت نابجا که ناشی از ترس و ضعف و دنیاطلبی و حرص برای زنده ماندن است، تاریخ را در ورطه گمراهی می غلطاند... اگر خواص، در هنگام خودش، کاری را که لازم است، تشخیص دادند و عمل کردند، تاریخ نجات پیدا می کند و حسین بن علی ها به کربلا کشانده نمی شوند.» 20
بدیهی است اگر خواص در تشخیص صواب از خطا دقت داشته باشند و همت خود را در راستای آنچه که به صلاح جامعه و تاریخ است، استوار سازند، عوام نیز پیروی می کنند؛ زیرا خواص در همه ابعاد فکری، رفتارهای فردی و اجتماعی و سایر شؤونات، مقتدای عوام هستند. نتیجه چنین عملکردی، تعالی جامعه و سعادت مردم است، درغیر این صورت نتیجه ای جز تباهی و انهدام نخواهد داشت.
«وقتی که خواص طرفدار حق در یک جامعه- یا اکثریت قاطعشان- آنچنان می شوند که دنیای خودشان برایشان اهمیت پیدا می کند، از ترس جان، از ترس از دست دادن مال و از دست دادن مقام و پست، از ترس منفور شدن و تنها ماندن، حاضر می شوند حاکمیت باطل را قبول کنند و در مقابل باطل نمی ایستند و از حق طرفداری نمی کنند و جانشان را به خطر نمی اندازند؛ آن گاه در جهان اسلام فاجعه با شهادت حسین بن علی علیه السلام- با آن وضع- آغاز می شود. حکومت به بنی امیه و شاخه «مروانی» و بعد به بنی عباس و آخرش هم به سلسله سلاطین در دنیای اسلام، تا امروز می رسد!» 21
پیدایش هر حادثه ای در جوامع بشری در مرتبه اول، معلول عملکرد خواص آن جامعه است که طبیعت چنین عملکردی، تاثیرپذیری عوام را به دنبال دارد. خواص، یا خواص حق اند و یا خواص باطل. خواص حق، نیز در مقابل مظاهر دنیوی یا پای بند به حق اند و یا روی گردان از حق. بدیهی است هریک از این اقسام می تواند در پیدایش و عدم پیدایش فرایندهای تاریخی، اجتماعی، سیاسی و غیره موثر باشد و در نتیجه جامعه را به صلاح و یا فساد بکشاند. با توجه به این نکات لازم است که با مروری بر وظایف خواص در این مقطع تاریخی جامعه را از غلطیدن در گرداب حوادث و تصمیم گیری های نادرست دور نگه داریم.         ادامه دارد...