گزارشی از دستیابی و بکارگیری سلاح شیمیایی توسط عراق در جنگ 8 ساله

معرفی اجمالی عوامل شیمیایی
آن دسته از مواد یا ترکیبات شیمیایی را که در صورت انتشار مناسب و تاثیر شیمیایی منجر به مرگ آسیب و ناتوانی در انسان وحیوان و یا از بین رفتن گیاه می شوند « عوامل شیمیایی » می نامند. وسایل کاربرد این مواد را « جنگ افزار » شیمیایی می گویند.
عوامل شیمیایی را با توجه به مشخصات و اثرات فیزیکی به چهار دسته عمده تقسیم می کنند:
ناتوان کننده ها که سبب کاهش توان رزمی نیروهای مقابل شده قدرت جنگیدن را از نیروها سلب می کند.
عوامل زیان بخش که موجب ایذا دشمن شده و آنها را به ستوه در می آورد و با ضایعات پوستی و اثرات درازمدت به ویژه سرطان زا همراه است.
عوامل کشنده شامل اعصاب خفه کننده سمی و خون می باشد. گاز اعصاب سبب از کار افتادن نیروی محرکه و مختلف شدن سیستم اعصاب می شود خفه کننده موجب خفگی و مرگ می شود و خون پس از جذب شدن در خون اثرات سمی خود را ظاهر می کند.
عوامل ضد گیاه که روی درختان و گیاهان اثر می گذارد و آنها را خشک می کند و از بارور شدن خاک و رویش گیاهان جلوگیری می کند.
تهیه و تولید عوامل و جنگ‌افزار شیمیایی
عراقی ها برای دستیابی به توان شیمیایی اقدامات زیر را انجام دادند:
1 ) برقراری مناسبات تجاری با کشورهای غربی به منظور خرید فن آوری مواد و تجهیزات مربوط به جنگ افزار شیمیایی .
2 ) عقد قرارداد خرید تجهیزات فنی گوناگون با شرکت های تولیدکننده وسایل شیمیایی در آلمان غربی .
3 ) خرید ترکیبات شیمیایی مربوط به تولید عوامل اعصاب از کشورهای غربی به ویژه آلمان و هند.
4 ) تاسیس کارخانه های ساخت و تولید جنگ افزار شیمیایی به ویژه در شهر سامرا.
برنامه سلاح های کشتارجمعی عراق به گفته دکتر حسین شهرستانی از دانشمندان هسته ای عراق از سال 1980 (59 ) آغاز و در بخش شیمیایی در سال 1982 (61 ) با کمک تعدادی از شرکت های آمریکایی با استفاده از گاز BW اعصاب و سارین توسعه یافت . ولی اقدام عراق برای کسب توانمندی (بیولوژیک ) به نوشته دکتر گراهان پی یرسون از محققان ساخت عوامل جنگ های بیولوژیک در دپارتمان صلح دانشگاه برادفورد انگلیس از سال 1974 (53 ) آغاز شد و یکسال بعد در 1975 (54 ) عراق اجرای 78 پروژه تحقیق و توسعه را در مرکز آل سلمان آغاز کرد و در سال 1985 (64 ) قادر به تولید انبوه عوامل میکروبی سیاه زخم وسم بوتولیسم بود. جیمز ولسی رئیس سابق سازمان سیا معتقد است میکروب سیاه زخم در بسیاری از آزمایشگاههای آمریکا قابل دسترسی بود و از سوی کشورهای مختلف و از جمله عراق در سال های 80 توزیع شد.
اقدام عراق برای دستیابی به تکنولوژی و ذخایر شیمیایی متعاقب شکست های عراق و استفاده از جنگ شیمیایی به عنوان یک راه حل ممکن برای مشکلات نظامی اش آغاز شد. وفیق سامرایی می گوید : « بدنبال وارد آمدن تلفات سنگین به صفوف نیروهای ما و احساس نیاز به سلاح بازدارنده که رهبران ایران از از تداوم جنگ باز دارد اندیشه دستیابی به سلاح های شیمیایی شکل گرفت . نظرات کارشناسی برخی از کشورها از جمله کارشناسان شیمیایی شوروی (سابق ) سبب گردید عراق استفاده از سلاح ها را مورد توجه قرار دهد . در سال 61 وزارت صنایع و پتروشیمی دولت عراق برای خرید 500 هزار کیلوگرم مواد شیمیایی موسوم به تیئودیگلیکون برای تولید عوامل غیراعصاب به شرکتی در بلژیک سفارش داده شد. کشندگی گازخردل 10 تا 100 بار کمتر از عوامل ساده اعصاب می باشد اما تولید و کاربرد و رها کردن آن در یک عملیات واقعی بسیار آسان است . مجروحین گاز خردل به مقدار زیادی خدمات و پشتیبانی نیاز خواهند داشت قرار گرفتن در معرض گاز خردل برای یک مدت کوتاهی می تواند سبب کوری یا بروز تاول های 4 تا 6 هفته ای شود . بنابر این از نظر عراق گاز خردل در مقابله با نیروهای پیاده ایران که اغلب مدت طولانی در مناطق آلوده در حالت ایستا می ماندند و از امکانات پزشکی پشت جبهه نسبتا محدودی برخوردار بودند برتری قابل توجهی را نصیب عراق می کرد.
عراق تا اواخر سال 64 حدود 10 تن از انواع گازها را در ماه تولید می کرد . که در اواخر سال 1365 این ظرفیت تولید به بیش از 50 تن در ماه افزایش یافت و در پایان سال 67 عراق می توانست بیش از 70 تن گاز خردل و 6 تن از هر یک از گازهای تابون و سارین تولید کند.
توانمندی عراق در تولید گازهای شیمیایی به مشارکت و حمایت بسیاری از شرکت های آمریکایی و اروپایی و سایر کشورها صورت گرفت . پس از تجاوز عراق به کویت و افزایش تنش میان آمریکا و عراق تحقیقاتی که انجام شد و گزارشی که عراق به سازمان ملل ارسال شد برابر یک گزارش عراق از 150 شرکت آلمانی آمریکایی و انگلیسی تجهیزات نظامی دریافت می کرد . که آلمان با 27 شرکت خصوصی و دولتی بیشترین سهم را در برنامه اتمی عراق داشت و آمریکا با 24 شرکت و انگلیس با 11 شرکت فعال مشارکت داشتند. روزنامه الکترونیکی القبس از قول کارشناسان و گزارش ارسالی از عراق آمار دیگری را ارائه کرده است . برابر این گزارش 92 شرکت آلمانی عراق را به سلاح های هسته ای مجهز کردند و در راس تامین کنندگان شرکت آمریکایی 23 شرکت انگلیسی 21 شرکت فرانسوی 18 شرکت اتریشی 11 شرکت بلژیکی 15 شرکت ایتالیایی 13 شرکت سوئیسی 7 شرکت اسپانیایی 3 شرکت ژاپنی 4 شرکت هندی 5 شرکت کره ای و 3 شرکت چینی و تعدادی از شرکت های آرژانتینی برزیلی مصری اردنی و 40 شرکت روسی و اوکراینی در لیست فروشندگان سلاح های شیمیایی و هسته ای به عراق قرار دارند.
در مورد شرکت ها و کشورهایی که عراق را در ساخت سلاح شیمیایی کمک کردند رادیو آمریکا با اشاره به گزارش سازمان خبرهای دفاعی خاورمیانه در پاریس به رقم دویست شرکت در 21 کشور جهان اشاره می کند و به نقل از رئیس مرکز وزینتال در پاریس در مورد این گزارش می گوید : در گزارش از207 شرکت نام برده می شود که 86 شرکت آلمانی هستند . گزارش مورد بحث هم چنین از 18 شرکت آمریکایی که دولت صدام از تجهیزات و فرآورده های آنها برای مقاصد نظامی استفاده کرده است نام می برد.
بکارگیری در جنگ
افزایش توانمندی عراق در تهیه و تولید عوامل جنگ افزار شیمیایی همراه با نگرانی از شکست و طولانی شدن جنگ سبب گردید پس از عملیات والفجر یک برای نخستین بار عراق از طریق رادیو صوت الجماهیر در یکی از برنامه های خود تهدید به استفاده از سلاح های شیمیایی را طرح کند. در این برنامه گفته شد ما کسانی را که به خود اجازه می دهند به مرزهای ما نزدیک شوند نابود خواهیم ساخت ما داروی نابودی آنان را در اختیار داریم و از آن علیه هرگونه حشراتی که قصد تجاوز به خاک مقدس ما را دارند استفاده خواهیم کرد.
برای نخستین بار عراق به شکل جدیدتری در مقایسه با گذشته با استفاده از هواپیما و توپخانه از سلاح های شیمیایی در عملیات والفجر 2 در منطقه حاج عمران استفاده کرد. یک خلبان اسیر در اعترافات خود تصریح کرد که با هواپیمای سوخو 22 بمب های شیمیایی را حمل و در منطقه حاج عمران فرو ریخته است.
در عملیات خیبر در جزایر مجنون در سال 62 عراق به نحو برجسته و متفاوتی با گذشته از عوامل شیمیایی با استفاده از هواپیما و توپخانه در چهارده مورد به طور گسترده استفاده کرد در این عملیات دو هزار و هفتصد نفر مجروح شدند.
عراق در عملیات بدر در سال 63 علاوه بر گاز خردل و تاول زا از سیانور و خون نیز استفاده کرد. عراق در این عملیات جاده ها عقبه ها قرارگاهها اورژانس ها اسکله را مورد حمله قرار داد. هشام فخری فرمانده سپاه سوم عراق پس از عملیات بدر طی مصاحبه ای گفت کشورش حق استفاده از سلاح شیمیایی را برای خود محفوظ نگه می دارد. رادیو بغداد نیز اعلام کرد : « در برابر اصرار ایران بر ادامه جنگ عراق مجاز خواهد بود باهر اسلحه خطرناک و سوزاننده ای از خود دفاع کند.»
نحوه استفاده عراق از سلاح های شیمیایی در عملیات خیبر و بدر در سال های 1362 و 1363 نشان می داد عراق به صورت فزاینده ای گروه های جنگ شیمیایی خود را در قابل نیروهای نخبه در آورده است و تدریجا وسایل هدف گیری و پرتاب را با پیش بینی « الگوهای باد » بهبود بخشید که آثار آن در سال های بعد بویژه در حلبچه آشکار شد. عراق در این مرحله علاوه بر گاز خردل از گازهای اعصاب استفاده کرد که تاثیر عمده ای بر افزایش تلفات ایران داشت . همچنین عراق با افزایش تولید گازهای سارین و تابون در عملیات فاو در سال 1365 به نحو گسترده ای از این گازها استفاده کرد.
مجامع بین المللی و قدرت های بزرگ در استفاده گسترده عراق از سلاح های شیمیایی سکوت اختیار کردند و تنها در 30 مارس 1984 م (10 فروردین 1363 ) اولین واکنش را شورای امنیت از خود نشان داد ولی عراق به آن بی توجهی کرد.
پس از عملیات خیبر ـ که سوم اسفند 1362 آغاز شد ـ سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد عراق در جنگ از گاز سمی استفاده کرده است . در پی آن نیز آمریکایی ها در مارس 1984 م (اسفند 62 ) به کارگیری سلاح های شیمیایی را محکوم کردند. واکنش آمریکا در برابر عراق در حالی صورت می گرفت که آمریکا بدلیل نگرانی از شکست عراق درجنگ و شکست آمریکا در خاورمیانه بدنبال برقراری ارتباط با عراق بود. به همین دلیل جاناتان هوو از اداره سیاسی ـ نظامی وزارتخارجه در نامه ای مورخ 1 نوامبر 1983 خطاب به جرج شولتز نوشت : عراق به صورت روزمره از سلاح شیمیایی استفاده می کند و برای حفظ اعتبار سیاستمان در خصوص سلاح های شیمیایی باید به این مسئله اشاره کنیم . ولی برای کاخ سفید اهمیت صدام در مقابله با ایران بیش از اینها بود. لذا در فرمان ریاست جمهوری شماره 114 مورخ 26 نوامبر همان سال به امضا ریگان اشاره ای به این مسئله نشد. در نتیجه پس از واکنش آمریکا در محکوم کردن استفاده عراق از سلاح های شیمیایی بلافاصله رامسفلد در سفر دوم خود به عراق در فروردین سال 63 مایل بود به صدام توضیح بدهد که این موضع گیری ارتباطی باتلاش برای گسترش مناسبات کشور ندارد. آرمیتاژ بعدها در همین زمینه می گوید : انگیزه اصلی واشنگتن به برقراری رابطه با عراق و نگرانی از پیروزی ایران در جنگ با عراق سبب گردید دولت آمریکا واکنش در خور توجهی نشان ندهد. درچارچوب همین ملاحظه برابر سند محرمانه روزنامه شرق الاوسط به نقل از آن در گزارش خود می نویسد : رضایت پنهانی آمریکا از استفاده عراق از سلاح های شیمیایی کاملا واضح و مشهود است و آن همسو با منافع آمریکا ذکر شده است . هم چنین صدام به استفاده از این سلاح تحریک و تشویق شده است .
دولت انگلیس نیز باوجود درخواست ایران برای محکوم کردن کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق هیچ واکنش نشان نداد و این اتهام را رد کرد و یک نماینده مجلس گفت : ما انزجار خود را از بکارگیری سلاح های شیمیایی به هر دو طرف متخاصم اعلام کرده ایم ! یک مقام وزارت خارجه انگلیس نیز اعلام کرد دولت انگلیس مقررات صادرات مواد شیمیایی به ایران و عراق را سخت تر کرد.
به کارگیری سلاح های شیمیایی به صورت تدریجی علاوه بر اینکه یک عنصر جدیدی را وارد معادلات نظامی کرد تاثیرات قابل ملاحظه ای بر روند جنگ و نتایج عملیات ها داشت . برابر گزارش جمهوری اسلامی به کنفرانس خلع سلاح تعداد حملات شیمیایی عراق از دیماه سال 1359 تا اسفند 1366 جمعا 242 مورد بود که قربانیان آن 44 هزار نفر ذکر شده است . هم چنین برابر گزارشی که بغداد در پاسخ مانس بلیکس رئیس بازرسان تسلیحاتی درباره 6 هزار بمب شیمیایی مندرج در یک سند مدارکی را نشان داده است که در جنگ علیه ایران به کار برده است.
در مجموع کاربرد سلاح شیمیایی تاثیرعمده ای از لحاظ تلفات و ضایعات و تضعیف روحیه نظامیان ومردم ایران بر جنگ گذاشت . کردزمن در مورد درس های استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگ می نویسد : وقتی نیروهای نظامی احساس کنند بی دفاع هستند ممکن است با تحمل تلفات محدود از مقاومت دست کشیده و فرار کنند. مردمی که از حملات شیمیایی در هراسند ممکن است به راحتی از حمایت از جنگ دست بردارند.
خوانندگان گرامی جهت اطلاع بیشتر از این موضوع می توانند به جلد چهارم کتاب نقد وبررسی جنگ ایران و عراق « روند پایان جنگ » از انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ مراجعه فرمایند.
تهیه و تدوین: روابط عمومی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه