عدالت، اولین قربانی عدم دسترسی به وکیل

 فریده غیرت / وکیل پایه یک داگستری و عضو هیات مدیره انجمن دفاع از حقوق زندانیان
در مناسبات اجتماعی مردم، آن گاه که تضاد و برخورد منافعی در جامعه ایجاد می شود و در اثر تقابل منافع افراد حقوقی مورد تعرض و تفویت واقع می شود و یا زیان و خسارتی به شخص یا اشخاص وارد می شود، برای جبران آنها و دستیابی به حق از دست رفته موضوع حمایت و دفاع از ستم دیده و مظلوم و نیاز به آن اهمیت می یابد. حق دفاع به عنوان یکی از اساسی ترین حقوق مردم در مناسبات و برخوردهای اجتماعی، مورد توجه و حمایت قانونگذاران جامعه نیز واقع شده است. گسترش مناسبات اجتماعی، افزایش برخوردها و تلاقی منافع افراد را به دنبال دارد و در چنین شرایطی آگاهی افراد از حقوق خود به ویژه دفاع از آن به عنوان یک نیاز و ضرورت مطرح می شود. در جریان دعوی و دادرسی ها این امر یعنی انجام دفاع با بهره گیری از افرادی متخصص و صاحب نظر که عنوان وکیل را دارند اجرا و اعمال می شود. نظامات و مقرراتی که نفیاً یا اثباتاً در کلیه جوامع و به منظور حمایت از افراد به وجود آمده اند، شامل اصول قانونی و باید و نبایدهایی در جامعه است که در برخی موارد خواسته یا ناخواسته از طرف فرد یا افرادی مورد تعرض واقع می شود که این تعرض علاوه بر لطمات فردی و شخصی ضرباتی را بر پیکر جامعه نیز وارد می سازد. در کلیه نظام های قضایی که برحسب ضرورت و به منظور دفاع از افراد و از جامعه، نقش و وظیفه وکیل جهت دفاع از افراد و دادستان به عنوان مدافع جامعه آشکار و عیان می شود.
دادستان به عنوان حامی و مدافع جامعه در مقابل خاطیان و تجاوزگران به حقوق جامعه ایستادگی می کند و به عنوان حمایت از منافع جامعه، اجرای مجازات را برای آنها از قاضی می خواهد. در مقابل، دفاع از فرد یا افراد نیز برعهده وکلای دادگستری محول شده است و لزوم دخالت و همکاری گروهی از حقوقدانان ذی صلاح در دادرسی به نام وکلا ناشی از همین نیاز است که در همه سیستم های حقوقی جهان نیز مورد پذیرش واقع شده است. وکلا به اعتبار ابزار کار خود کسانی هستند که با قانون سروکار دارند و شایسته ترین افرادی هستند که قادرند به افراد برای دفاع از آنها و به قضات برای حل معضل کمک کنند.تشخیص حق از ناحق به عهده قاضی و دستگاه قضایی است ولی دفاع از فرد یا افراد هرگز به وسیله قاضی و وابستگان به دستگاه قضایی میسر نیست و اگر قاضی به دفاع از فرد یا گروهی بپردازد از بی طرفی خارج شده و این عمل او عدالت را خدشه دار می کند.شک نیست که برای قاضی کشف حقیقت و آشکار شدن همه نقاط پرونده به کمک افرادی چون وکلا که ابزار کارشان قانون است و به موازین آن آشنایی کامل دارند اهمیت بسزایی دارد. در نظام قضایی سالم و قانونمند وکیل قادر خواهد بود حقایقی را که امکان دسترسی به آنها برای قاضی میسر نیست برای او آشکار کند، قاضی قادر به ارشاد و راهنمایی متهم نیست وظیفه او کشف جرم و حقیقت و رسیدگی و صدور حکم بر مبنای اطلاعات کسب شده با تمسک به قوانین موجود است.
وکیل دادگستری با آزادی عملی که دارد و با برخورداری از مصونیت شغلی قادر خواهد بود با ارشاد و راهنمایی صحیح متهم و شخص خاطی و یا شخص زیان دیده ضمن رعایت حقوق اولیه و انسانی، قاضی را در جهت انجام دادرسی صحیح و عادلانه کمک کند.در پرونده های کیفری حضور وکیل در تمامی مراحل اعم از بازجویی و دادرسی علاوه بر حمایت از متهم یا فرد خاطی و جلب نظر مقامات قضایی جهت رعایت حقوق انسانی او، قاضی را نیز برای رسیدن به حقیقت و کشف واقعیت یاری می کند.تردیدی نیست در صورتی که وکیل مدافع از ابتدای دستگیری متهم در کلیه مراحل از جمله بازجویی حضور فعال و موثر داشته باشد مانع ارجاع بسیاری از پرونده ها به دادگاه و همکاری برای رسیدگی صحیح پرونده تا صدور حکم خواهد بود.قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل ۳۵ بالصراحه اعلام می دارد که در همه دادگاه ها طرفین دعوی حق دارند برای خود وکیل انتخاب کنند و اگر توانایی انتخاب وکیل را نداشته باشند باید برای آنها امکانات تعیین وکیل فراهم شود. در آئین دادرسی کیفری حق داشتن وکیل برای متهم به عنوان یک اصل پذیرفته شده و توجه قانونگذار به این حق تا بدانجا پیش رفته که اگر متهمی برای خود وکیل انتخاب نکرد، دادگاه برای او وکیل تسخیری انتخاب خواهد کرد. این ناشی از توجه به اهمیت حضور فردی به نام وکیل در کنار متهم و مداخله او در دادرسی و نهایتاً انجام امر مهم دفاع است.محدودیت منعکس در تبصره ۱۲۸ آیین دادرسی کیفری با ذکر آنکه «در مواردی که موضوع جنبه محرمانه دارد یا حضور غیرمتهم به تشخیص قاضی موجب فساد شود و همچنین درخصوص جرایم علیه امنیت کشور حضور وکیل در مرحله تحقیق با اجازه دادگاه خواهد بود» قابل تامل است. در این تبصره اشاره به حضور غیرمتهم شده است. آیا وکیل دادگستری نیز در جمع کلی افراد غیرمتهم قرار می گیرد یا آنکه با توجه به وظایف و مسئولیت هایی که حرفه وکالت برعهده وکیل محول کرده است باید او را از دسته هر فرد غیرمتهم خارج و به اعتبار تخصص و حرفه اش او را جزء محارم دادرسی تلقی کرد.مگر نه این است که وکیل دادگستری نیز حق افشای اسرار پرونده ها را (در صورت سری بودن) ندارد و اگر چنین کند مرتکب تخلفی انتظامی شده و مجازاتی نیز برای او در نظر گرفته شده است، پس چرا باید اجازه داده شود که بازجویی متهم بدون حضور وکیل انجام شود. آیا این محدودیت موجب محدود شدن حقوق متهم نمی شود؟ در برخی از بازجویی ها اتفاقاتی بروز می کند که به حقوق متهم خدشه وارد می سازد. شنیده و دیده شده است که افرادی مدعی شده اند در مراحل تحقیق و بازجویی تحت شکنجه هایی قرار گرفته اند و بعد از پایان دادرسی گفته اند که اقاریر آنها و مطالب عنوان شده تحت شرایط نامساعد بازجویی بوده است، لذا منکر آنها شده اند. حضور وکیل در حین بازجویی هم مانع بروز رفتار نامناسب با متهم می شود و هم احتمال هرگونه شائبه ای را برای کسب اقرار جبری و تحت فشار رد می کند.
در نظام حقوقی تمام کشورها وکیل مدافع به عنوان یک ضرورت پذیرفته شده است و وکیل در کلیه مراحل دادرسی از ابتدا تا انتها حضور موثر دارد. علاوه بر اینکه دستگاه قضا این گروه را به عنوان مددرسانان قاضی می شناسد، عامه مردم نیز به این حق قانونی خود واقف شده و در اکثر موارد بدون مشورت و رایزنی با یک وکیل اقدامی نمی کنند و سخنی نمی گویند.اما در کشور ما شناخت عامه مردم نسبت به این حرفه بسیار ضعیف است و در مواردی هم که دخالت وکیل در دادرسی تجویز شده و ضرورت کمک گیری از آنان خاطرنشان شده است با اختیاری که قاضی برای ممانعت از حضور وکیل در تحقیقات مقدماتی دارد، این حق مسلم هم اکنون مخدوش است. علاوه بر این متاسفانه همگان از فواید اعمال این حق یعنی برخورداری از خدمات وکلا به جز در موارد ضرورت بی اطلاعند. درخصوص برخی از پرونده های خاصی که جنبه امنیتی و یا ناموسی و مشابه دارد قاضی تشخیص می دهد که خود متهم برای سئوال و جواب و دادن اطلاعات تنها باشد درحالی که اگر بپذیریم وکیل دادگستری به اعتبار وظایف خود که رازداری و افشا نکردن اسرار پرونده نیز جزیی از آن است باید محرم اسرار تلقی شود و حضور او در دادرسی نباید با مانعی مواجه شود، وکیل دادگستری حق افشای اسرار پرونده را بیجا و در حضور مقام غیرصالح ندارد. باید این اطمینان به وکیل باشد و حتماً یک وکیل در مرحله تحقیق هم حضور داشته باشد.