نشریات زنان از روز صفر تا امروز

دوره اول:
انتشار اولین جریده تا آغاز مشروطیت
در دوران قاجار زنان در ظلمت جهل نگهداری می‌شدند. مردان بر این عقیده بودند که «زن قابل تمجید» آن زنی است که چیزی نداند و چیزی نفهمد تا سخنی نگوید و دارای خط و سواد نباشد!» و به همین علت ایشان تا انقلاب مشروطه از فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی محروم بودند.
در آستانه مشروطیت و شکل‌گیری این انقلاب تحول فکری زنان، موجب بسترسازی برای فعالیت‌های اجتماعی آنها شد و این چنین بود که با تأسیس مدارس دخترانه و انجمن‌های سری فعالیت‌های گسترده‌ای را جهت ارتقای دانش و بینش زنان شروع شد.
اما متأسفانه با وجود همه این تحولات، در این دوره نشریه‌ای که مخصوص زنان باشد، به چاپ نرسید. با این حال می‌توان گفت: کلیه فعالیت‌های مذکور زنان در آستانه مشروطیت، اعم از اجتماعی و سیاسی و همچنین فعالیت‌های ایجاد شده در ایران، زمینه‌ساز انتشار نشریات زنان در دوره مشروطیت شد.
دوره دوم
از اعلام مشروطیت تا کودتای 1299
یکی از بزرگترین دستاوردهای انقلاب مشروطه تحول فکری و اجتماعی در میان مردان و زنان بود. به طوری که در میان زنان ایران آگاهی قابل توجهی ایجاد نمود. از آن زمان بود که ایشان فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی قابل جمعی را شروع کردند و این فعالیت‌ها به قدری در فکر «مورگان شوستر» کارشناس عالی آمریکایی اثر داشت که در کتاب خاطرات خود نوشت «زنان ایران از سال 1907 (اعطای مشروطیت) به بعد در شمار متجددترین زنان دنیا قرار گرفتند، اینکه این امر با عملیات بی‌اثر آنها در قرون گذشته مغایرت دارد، بی‌تأثیر است. این یک حقیقت است.»
این درست که تا آن زمان برخی از نشریات به حقوق زنان اهمیت می‌دادند، اما اولین نشانه‌ای که از انتشار نشریه‌ای مختص بانوان ایران در دست است، مربوط به سال 1289 برمی‌گردد. با در نظر گرفتن تاریخ انتشار اولین روزنامه ایران (کاغذ اخبار 1253) در می‌یابیم انتظار مطبوعات ایران برای تجربه اولین نشریه ویژه بانوان 75 سال به طول کشید! این فاصله طولانی را از جهتی باید دلیل عدم توجه و محدودیت‌هایی که برای زنان وجود داشت، ذکر کرد و از سوی دیگر به دلیل عدم آمادگی خود بانوان برای رسیدن به حقوق اجتماعی و نجات از اوضاع نابسامان خود دانست.
دوره دوم از حیات مطبوعات بانوان در سال 1299 مقارن با کودتای رضاخان ختم شد.
فهرست نشریات منتشر شده در دوره دوم: روزناه دانش (1290 - 1289) شکوفه (1298 – 1292) زبان زنان (1299 – 1298).
دوره سوم
از کودتای 1299 تا پایان حکومت رضاشاه
در این دوره 20 ساله 13 نشریه با عناوین مختلف منتشر شدند. اکثر این نشریات در طول سال‌های 1299 تا 1310 به چاپ رسیدند. در طول 10 ساله دوم (1310 – 1320) تنها 3 نشریه دختران ایران، نامه بانوان ایران و راه‌های زندگی برای بانوان منتشر می‌شدند. این جریده‌ها با توجه به فضای دوران حکومت رضاشاه، تحت نظارت کامل حکومت وقت بودند و نمی‌توانستند به تمام خواسته‌های خود اشاره کنند.
از آن جایی که این دوره با فرمان کشف حجاب مقارن بود، سعی می‌شد که آزادی زنان از این طریق بدحجابی در میان زنان ترویج شود. از این زمان است که مدل‌های لباس‌های غربی در لابه‌لای صفحات نشریات گنجانده شدند.
نشریات منتشر شده در دوره سوم: نامه بانوان (1299) عالم نسوان (1299) زنان ایران (1299) جهان زنان (1299) مجله زبان زنان (1300) جمعیت نسوان وطن‌خواه ایران (1302) نسوان شرق (1304) رهنمای بانوان (1305) یک سعادت نسوان (1306) گل رعنا و زیبا (1307) نورافشان (1309) دختران ایران (1310) نامه بانوان ایران (1317) راهنمای زندگی (1319)
دوره چهارم
از سال 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332
با خروج رضاشاه از کشور و بر تخت نشستن محمدرضا، صدها نشریه با تیراژ وسیع به جراید کشور افزوده شد و به همین ترتیب بر تعداد نشریات تخصصی زنان اضافه شد. البته در این زمان، زنان با تغییر رویه، خصوصیات جدیدی متأثر از شرایط حاکم پیدا کردند. به طوری که در کنار نشریات زنان وابسته به حکومت و غرب‌زده شاهد یک سری نشریه چپی و توده‌ای نیز هستیم که روز به روز بر تعداد آنها افزوده گشته و سایر زنانی که مخالف رژیم دیکتاتوری پهلوی بودند. به سوی خود جلب نموده و سعی در رواج کمونیسم و وابستگی مردم بخصوص زنان به بلوک شرق داشتند. از ویژگی‌های مهم این دوره این است که سانسور و نظارت دولتی تا حدود بسیار زیادی کاهش یافته و نشریات در ارائه نظرات خود از آزادی عمل بیشتری برخوردار هستند. به طور کلی در این دوره 30 نشریه به نشریات زنانه اضافه شد.
عناوین این نشریات عبارتند از: رستاخیز (1341 - 1324) - زنان پان‌ایرانیست - زن بیدار، شکوه، شهناز (1324) – بانو (1326 – 1323) عالم زنان (1324 – 1323) زنان ایران (1324) ندای زنان (1326) بچه قشنگ (1328 – 1327) هفده دی (1327) قیام زن (1328) زنان پیشرو (1328) زهره ایران (1328) ستاره جنوب (1329) جهان تابان (1329) حقوق زنان (1331 – 1330) جهان زنان (1331 – 1330) زنان فروغ بانوان، زن مبارز، مادر، نزهت و این هفته (1330) زنان امروز (1332 – 1330) زنان ایران (1332 – 1331) سوکیاس (1331) زنان آسیا (1332) زن آینده (1332).
دوره پنجم
پس از کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332 تا قیام 15 خرداد 1342
با بازگشت رضاشاه به کشور که پس از کودتای آمریکا 18 مرداد 1332 به وقوع پیوست، بسیاری از نشریات امتیازدار از امکان فعالیت دوباره محروم شدند و اکثر نشریات مختص بانوان که بسیاری از آنها (چپی ـ راستی) بودند، تعطیل شدند و تنها نشریاتی که در راستای خواسته‌های دولت حرکت می‌کردند، همچنان به فعالیت خود ادامه دادند. از اثرات این دوره اشاعه آشکار فساد در میان بانوان از طریق نشریات زنانه بود، به طوری که باعث برانگیخته شدن خشم ملتی شد که هنوز هم دارای احساسات مذهبی بودند که در نهایت اعتراضات آنها و روحانیون و اقدامشان برای بیداری مردم در برابر فساد و استعمار حاکم، واقعه 15 خرداد را رقم زد.
7 نشریه زنان این دوره که کاملاً دولتی یا خنثی بودند عبارتند از: زنان و جهان (1332) بی‌بی (1334) بانوی ایران (1334) اطلاعات بانوان (1357 – 1336) خراسان بانوان (1348 – 1339).
دوره ششم
15 خرداد 1341 تا انقلاب اسلامی ایران در سال 57
در این دوره نشریات که اکثر آنها دولتی بودند، از ویژگی‌هایی همچون چاپلوسی برای رژیم، تشدید همه‌جانبه سانسور، افزایش مطالب و تبلیغات مبتذل و مستهجن برخوردار بودند! تا حدی که در برخی مواقع به مانند نشریات جاری با سکس و ترویج فساد و برهنگی و کاملاً ضددین به دست مردم می‌رسیدند. در این دوره 15 نشریه زنانه مجوز انتشار گرفت که هر کدام به نوعی وابسته به حکومت و مجری اهداف آن بودند.
فهرست نشریات زنانه در آخرین دوره قبل از انقلاب: مد روز (1342 – 1340) راهنمای مد و زیبایی پست ایران (1352 – 1342) زن روز (هنوز منتشر می‌شود – 1342) زنان ایران (1356 – 1342) سازمان زنان ایران شعب خرمشهر (1350 – 1347) ‌مکتب مام (1357 – 1347) دنیای زنان (1354 – 1352)
دوره هفتم
از پیروزی انقلاب تا آغاز جنگ تحمیلی
پس از سقوط حکومت سلطنتی، تعداد و تیراژ جراید کشور به طور غیرقابل باوری افزایش یافت و به خاطر کثرت دچار پراکندگی روش‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی شده بودند.
در این دوره شاهد انتشار نشریات متعددی از جانب احزاب مختلف و گروه‌های انقلابی مذهبی هستیم که ویژگی‌ اصلی آنها این بوده که از آن بین در صفحه اول نام شخص به عنوان مدیر مسئول یا سردبیر دیده نمی‌شد. این دوره که سه سال به طول انجامید، شاهد ثبات بیش از پیش نشریات زنانه بود. به غیر از نشریه زن روز که از سال 1342 و دوره قبل منتشر می‌شد، حدود 18 نشریه دیگر مجوز گرفتند که اکثر آنها مربوط به گروه‌های چپ بودند.
نشریات این دوره عبارتند از: بیداری زنان، نهضت زنان مسلمان (1358 – 1357) رهایی زن، زن مبارز (1358) سپیده سرخ (1359 – 1358) پیکار زن، 17 شهریور، برابری، فتح، بولتن کمیته همبستگی زنان (1358) جهان زنان (1361 – 1358) زنان در مبارزه (1359 – 1358) رزم زن، نرجس، زن مسلمان، الثائره، راه زینت (1359) پیام هاجر (1379 – 1359).
دوره هشتم
از ابتدای جنگ تا انتهای جنگ تحمیلی
در این دوره، ایران 8 سال درگیر جنگ تحمیلی بود که توسط عراق آغاز شده بود. در این میان نشریات زنان با توجه به رسالت خود، در پیشبرد اهداف خود در پشت جبهه به انجام وظایف خود می‌پرداختند. با این شرایط در دوره فوق نشریات زنان رشد چشمگیری نداشتند. چرا که زنان اندیشمند جامعه با داشتن توان بالقوه امکان به فعل درآوردن استعدادها و توانایی‌ها را به علت شرایط حاکم آن روز نداشتند و از ادامه راه باز می‌ماندند. در این دوره نشریات گروهک‌های چپ به طور قابل ملاحظه‌ای با تعطیلی و کمبود تیراژ مواجه شدند.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این دوره ظهور نشریات زنان به زبان‌های خارجی (انگلیسی، عربی و اردو) می‌باشد.
نشریاتی که در این دوره اجازه انتشار گرفتند عبارتند از: محبوبه (انگلیسی 1360 – ادامه دارد) شاهد بانوان (1369 – 1360) وحدت اسلامی (اردو – 1366) الطاهره (عربی – 1367 – ادامه دارد) ندای خواهران مسلمان (1367) سیمای زن (1368).
دوره نهم
پایان جنگ تا پس از خرداد 76
نشریات زنان با پایان یافتن جنگ که با دوران بازسازی و سازندگی کشور همراه بود، به تعداد متعادل‌تری و از لحاظ کیفیت روند مطلوبی رسیدند. اگرچه در این دوره نشریات رشد قابل ملاحظه‌ای یافتند و در مقایسه با نشریات قبل از انقلاب تفاوت چشمگیری داشتند. اما هنوز برای رسیدن به استاندارد جهانی فاصله زیادی را باید می‌پیمودند.
چرا که دارای معایب و نواقص زیادی بودند و در انجام رسالت روزنامه‌نگاری خود، یعنی ارتقای آگاهی نزدیک به نیمی از جمعیت کشور (زنان) کاملاً موفق نبودند.
در این دوره علاوه بر نشریات تخصصی زنان، تعدادی نشریات خانوادگی فعالی خود را آغاز کردند که اکثر مخاطبانشان را خانم‌ها تشکیل می‌دادند و در بیشتر آنها یک ضمیمه و مدل خیاطی نیز دیده می‌شد.
نشریه زنانه جدیدی که به این قشر مطبوعاتی پس از جنگ اضافه شدند، عبارتند از: ندا (1369) رهروان سمیه (1369) برش (1370) پگاه (1370) معراج (1370) جلوه (1370) پیام زن (1371) زنان (1370) تکاپو ویژه بانوان (1371) فرزانه (1371) ریحانه (1374) طوبی (1372) بانو (کرمانشاه 1372).
دوره دهم
آغاز دوره اصلاحات تا امروز
تحولاتی که به واسطه دوم خرداد 1376 در کشور به وقوع پیوست، منجر به مشارکت بیش از پیش زنان در فعالیت‌های اجتماعی شد.
این دوره همچنین نقطه عطفی دیگر را برای نشریات تخصصی بانوان به همراه داشت، چرا که اولین روزنامه بانوان (روزنامه زن) با ترتیب انتشار روزانه منتشر شد، اما به دلایل مختلف بعد از چند ماه فعالیت توقیف شده بررسی محتوایی نشریات زنان کشور در حال حاضر نشان می‌دهد که این نشریات بیشتر گرایش‌های اجتماعی سیاسی و مذهبی دارند و با این حال همچنان در جذب مخاطب دچار ضعف‌ها و نارسایی‌های فراوان هستند. به طور کلی این بخش از نشریات کشور از حیث تعداد و تنوع و چه از لحاظ محتوا پاسخگوی نیازهای جامعه زنان ایران نیست.
در این دوره نشریت جدید دیگری پا به عرصه گذاشتند که عبارتند از:
زن و پژوهش (1357)، ارشاد النسوان، همسر، مهتاب (1376) کتاب زنان، پوشش، قرن 21، زنان ساحل یا زن جنوب، زن امروز، الزهرا (1377) بانو، نور باران، شمیم نرجس (1378) سروش بانوان، طرح و مد (1379) یاس، ایراندخت، مطالعات زنان، ملینا، عروس (1380) زنان فردا، زن شرقی (1381).