جزایر مصنوعی امارات از منظر حقوق بین‌الملل

مرتضی شکری کارشناس حقوق بین‌الملل
ساخت جزایر مصنوعی امارات متحده عربی، هشداری است که در آینده می‌تواند توقعات این کشور را برای تغییر مرز‌های آبی با سایر کشور‌های حاشیه خلیج فارس دچار تردید کند. این موضوع با مدنظر قرار دادن منابع عظیم نفتی و گازی منطقه وسوسه‌ها را برای طرح این ادعای احتمالی از سوی این کشور همیشه مدعی نسبت به آب و خاک سایر کشور‌ها، دوچندان می‌کند. بعید نیست امارات متحده عربی با توجه به منفعت حاصله از این ادعا، در سال‌های آینده بر اساس قاعده تعیین مرز آبی دو کشور از خط ساحلی که بر اساس آن «آب‌های تحت حاکمیت» 12 مایل و «آب‌های تحت صلاحیت» 200 مایل از مرز خاکی هر کشور فاصله دارد ، نسبت به گسترش مرز آبی خود با سیار کشور‌ها ادعا‌هایی را مطرح و برای کشور‌های همسایه از جمله ایران مشکل‌ساز شود.
نحوه ساخت جزایر مصنوعی
شیوه ساخت جزایر به این صورت است که شن و ماسه از بستر خلیج‌فارس استخراج می‌شود و سپس برای ایجاد سطوح مورد نیاز توسط کشتی‌های مخصوص با فشار اسپریا افشانده ‌می‌شود.
آغاز ساخت جزایر مصنوعی امارات
در ماه ژانویه سال 2002 میلادی بود که امیرنشین دبی شروع به ساخت جزایر مصنوعی کرد. نام این طرح که نخل نام داشت به سفارش شیخ محمد بن راشد آل مکتوم انجام گرفت و شامل سه جزیره مصنوعی به شکل نخل است با نام «نخل‌های جمیرا»، «نخل جبل علی»، «نخل دیرا»، که پس از اتمام این سه پروژه 250 کیلومتر به سواحل امارت افزوده خواهد شد. کارشناسان زمان اتمام این پروژه‌ها را تا سال 2015 برآورد می‌کنند. همچنین پروژه مصنوعی دیگری در حال اجرا است که مجزی از سه جزیره فوق است و آن یک جزیره مصنوعی به شکل نقشه کره زمین (العالم) است که خود شامل 300 جزیره است.
این جزیره دارای ابعاد 6 کیلومتر عرض و 9 کیلومتر طول بوده که نام جزیره‌های درونی آن بر اساس نام کشورهای جهان است. جزیره جمیرا با یک تنه اصلی و هفده شاخه، در محدوده‌یی به ابعاد پنج کیلومتر در پنج کیلومتر گسترده است. جزیره دیرا به تنهایی در حدود چهل و شش میلیون متر مربع مساحت دارد و به شکل درخت نخلی با چهل و یک شاخه طراحی شده است. دیرا خود به تنهایی بزرگ‌ترین جزیره مصنوعی جهان خواهد بود و توانایی اسکان حدود یک میلیون نفر را خواهد داشت.
مواد حقوقی مربوط به ساخت جزایر مصنوعی
بر اساس ماده 87 عهدنامه حقوق دریاها، کلیه کشورها حق ساخت جزایر مصنوعی و سایر تاسیسات مجاز از نظر حقوق بین‌الملل را در دریای آزاد دارند، به شرط آنکه به حقوق کشورهای ساحلی در منطقه فلات قاره خدشه‌یی وارد نسازند. (حقوق بین‌الملل عمومی، دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی، چاپ بست ونهم، 1386).
بر اساس کنوانسیون حقوق بین‌الملل دریاها حاکمیت دولت‌ها در دریای سرزمینی بجز در حق عبور بی‌ضرر کشتی‌ها مطلق است. بنابراین، این حق به آنها داده شده است که به ساخت این جزایر یا سایر تاسیسات مصنوعی در این محدوده آبی مبادرت کنند و هیچ خدشه‌یی بر حقوق آنها وارد نیست. افزون بر این، در منطقه انحصاری- اقتصادی نیز دولت‌ها برای استفاده‌های تحقیقاتی یا استخراج منابع معدنی و غیرجاندار زیر بستر دریا از حق ساخت تاسیسات مصنوعی برخوردار شده‌اند. ماده 56 کنوانسیون 1982 حقوق دریاها حق ساخت جزایر مصنوعی را برای دولت‌ها قائل شده است.
تاثیر ساخت جزایر مصنوعی بر تعیین مرز دریایی (خط مبدا)
بر پایه ماده 5 کنوانسیون 1958، تاسیسات ویژه کشف و استخراج منابع طبیعی در فلات قاره، منزلت حقوق جزایر (طبیعی) را ندارند و در تعیین مرزهای دریایی هیچ امتیازی برای کشور مالک جزیره مصنوعی ایجاد نمی‌کند. پس بر پایه کنوانسیون 1958، جزایر مصنوعی نمی‌توانند پایه‌یی برای خط مبدا باشند.
گرچه در قوانین بین‌المللی جزیره‌های مصنوعی ملاکی برای تعیین مرز محسوب نمی‌شوند، اما بطور حتم قضیه درباره پیشروی ساحل فرق می‌کند، در حقیقت با پیشروی ساحل یکی از دو کشور، توانایی چانه‌زنی امارات برای تعیین مرزها افزایش می‌یابد. طبق تعاریف سیسای، «آب‌های تحت حاکمیت» 12 مایل و «آب‌های تحت صلاحیت» 200 مایل از مرز خاکی هر کشور فاصله دارد. بدین‌ترتیب اگر کشورهای عربی با ساخت جزایر مصنوعی بر بخش خشکی کشور خود اضافه کنند، هیچ بعید نیست که در سال‌های آینده بیشتر از آنچه حق واقعی خودشان است، طلب کنند. هر چند از نظر حقوق بین‌الملل ساخت جزایر مصنوعی باعث ایجاد تغییر در خط مبدا نمی‌شود اما مساله‌یی که ممکن است در آینده ما با آن مواجه شویم توقعاتی است که از طرف امارات مطرح خواهد شد مانند خط مبدا، منطقه انحصاری و...
ساخت جزایر و مشکلات زیست محیطی
در کنوانسیون 1982 حقوق دریاها، بر لزوم توجه به محیط زیست دریا در ساخت جزایر مصنوعی توجه ویژ‌های شده است؛ به گونه‌یی که شرط لازم برای ساخت این جزایر عدم آسیب به محیط زیست و منابع زنده و غیرزنده موجود در بستر و زیربستر دریاها ذکر شده است. زیرا دولت‌ها بر اساس ماده 235 کنوانسیون 1982 درباره حمایت و حفاظت از محیط زیست دریا مسوول هستند.
مشکلات زیست محیطی ناشی از ایجاد چنین جزایری می‌تواند به گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری آسیب وارد کرده و همچنین باعث ایجاد آلودگی در این منطقه شود. در مجموع می‌توان آثار زیانبار ساخت جزایر مصنوعی را بر محیط زیست خلیج فارس را به شرح ذیل بیان کرد:
1- تهدید امنیت زیستی پرندگان مهاجر و جانداران جزایر غیر مسکونی خلیج فارس
2- تخلیه انواع پساب‌های صنعتی به درون خلیج فارس
3- تغییر مسیر جریان‌های طبیعی آب که در توان خودپالایی طبیعی خلیج فارس اختلال جدی ایجاد می‌کند.
4- نابودی پوشش زنده مرجانی به عنوان یکی از پتانسیل‌های مهم تجمع زیستی خلیج فارس.
از آنجا که خلیج فارس دریایی نیمه بسته است آلودگی‌های زیست محیطی چند سال در این دریا باقی می‌مانند لذا این مساله باعث شده است که آلودگی زیست محیطی خلیج فارس از استانداردهای بین‌المللی فراتر رود با این اوصاف ساخت جزایر مصنوعی بر این آلودگی خواهد افزود.
پیشنهادات
1- پیگیری مربوط به دولت: از آنجایی که پیمان‌نامه حفاظت محیط زیست منطقه‌یی از سوی همه کشور‌های ساحلی خلیج فارس از جمله امارات در سال 1978 به امضا رسیده که در آن تاکید شده که «آب‌های خلیج فارس، بین‌المللی هستند و همه کشورها باید به حریم آن احترام بگذارند و هر نوع توسعه‌یی که حریم آن را به خطر می‌اندازد، برای کشورهای همسایه آن ممنوع است»، می‌توان از بازرسان سازمان ملل خواست تا در این منطقه حضور یابند یا از طریق ارایه گزارش به سازمان ملل موارد مربوط به تبعات زیست محیطی را پیگیری کرد.
2- پیگیری مربوط به سازمان‌های مردم نهاد و بویژه طرفداران محیط زیست: سازمان‌های مردمی، طرفداران محیط زیست و... براحتی می‌توانند با رسانه‌یی کردن این مساله، جهان و حامیان بین‌المللی محیط زیست را از آسیب‌های زیست محیطی که در نتیجه ساخت چنین جزایری حاصل می‌شود، مطلع کنند.