تاملی در بازی چندگانه ترکیه؛ از همدمی با غرب تا احیای عثمانیزم

مهرداد محمدی
سیاست خارجی ترکیه در چند ماه اخیر با توجه به فشار بر سوریه، همکاری نزدیک با غرب در این باره و پذیرش سامانه موشکی آمریکا از یک سو و تنزل سطح روابط با اسرائیل و اخراج سفیر این رژیم از سوی دیگر سوال برانگیز و قابل تامل است.
اخیرا ترکیه با پیش گرفتن سیاست های چند گانه سعی دارد خود را به عنوان کشوری مسلمان و در عین حال لائیک با قدرت و نفوذ زیاد در منطقه مطرح کند و به نوعی خود را در راس مسائل و چالش های منطقه ای و بین المللی قرار دهد و ضمن آن خود را به عنوان رهبر کشورهای مسلمان القاء کند.
فشارهای بی امان ترکیه همسو با امریکا و غرب بر سوریه و حضور دائمی آن کشور در بالاترین سطح ممکن در شمال آفریقا حاکی از آن است که مقامات آنکارا کوشش می کنند خود را ناجی مسائل منطقه جلوه دهند، اما این سوال مطرح است که آیا ترکیه خود به تنهایی قدرت اجرای چنین سیاستهای چندگانه و دو گانه را دارد؟
ترکیه از دوران امپراتوری عثمانی در کانون محوری قرار گرفته که از سرزمینهای فلسطین اشغالی شروع شده و به لبنان و عراق و سوریه، روسیه، کشورهای حوزه بالکان، قققاز و ایران ختم می شود. پس می توان ادعا کرد که این کشور به عنوان متحد و شریک استراتژیک آمریکا همواره حائز اهمیت می باشد.
روابط استراتژیک ترکیه با آمریکا در دوران جنگ سرد بر علیه شوروی در بالاترین سطح خود قرار داشت. ولی پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوری تا سال 2001 و حادثه 11 سپتامبر حضور این کشور در معادلات منطقه ای و بین المللی کم رنگ شد.
پس از واقعه 11 سپتامبر نگاه مجدد غرب و علی الخصوص آمریکا به سوی این کشور لائیک و سکولار که سالهای سال با مشکلات سیاسی و به ویژه اقتصادی دست و پنجه نرم می کرد متوجه شد.
پس از به روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان در نوامبر سال 2002 دیپلماسی ترکیه کاملا تغییر کرد و با چرخش به سمت کشورهای مسلمان و همسایه های شرقی زمینه شروع یک سیاست چندگانه را بنا نمود. هر چند این چرخش سیاسی باعث نشد تا روابط این کشور با کشورهای غربی و آمریکا کم رنگ شود و حتی روابطش با رژیم صهیونیستی قوت گرفت.
روابط و همکاریهای ترکیه با آمریکا درمناطق مختلف خاورمیانه، بالکان، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی غیر قابل انکار است. زیرا این روابط کاملا راهبردی است و آمریکا در چارچوب این روابط حمایتهای مالی و به ویژه نظامی را از این کشور انجام می دهد. ترکیه با استفاده از این حمایتها توانسته زیرساختهای نظامی خود را نوسازی و بازسازی کند.
از سوی دیگر حمایت بی چون و چرای آمریکا از ترکیه در روند الحاق به اتحادیه اروپا که از در سال 2005 شروع شده است، باعث شده تا این کشور بتواند هر از گاهی در مقابل کشورهای اروپایی هم قد علم کند و حتی آنها را به اجرای بی عدالتی در اجرای پروسه الحاق متهم نماید.
پس می توان ادعا کرد که ترکیه با حمایتهای بی چون و چرای آمریکا و اجرای دیپلماسی پر فشار توانسته به کشوری مطرح در سطح منطقه ای و بین المللی تبدیل شود تا شاید بدینوسیله بتواند به آرزوی بازگشت مجدد قدرت امپراتوری عثمانی جامه عمل بپوشاند.
از طرفی این روزها پروژه استقرار سامانه های دفاعی موشکی در بخشی از ترکیه کلید خورده و گفته می شود در سفری که هیلاری کلینتون در تاریخ 15 جولای به منظور بحث و بررسی مسائل سوریه و لیبی به این کشور داشته، بر سر نحوه استقرار سامانه های دفاع موشکی بطور مفصل بحث و گفتگو بعمل آمده است.
هر چند گفته می شود استقرار این سامانه تهدید جدی برای ایران و سوریه است، ولی بعید به نظر می رسد در این برهه از زمان ترکیه اجازه دهد این سامانه به ویژه علیه ایران فعالیتهایی داشته باشند. زیرا این کشور با توسعه روابط سیاسی و اقتصادی خود با ایران و شروع همکاری های استراتژیک و امنیتی و حمایت از برنامه های هسته ای تهران سعی کرده اعتماد ایران را به عنوان شریکی مهم جلب نماید.
هرچند اخیرا بین دو کشور بر سر سوریه اختلاف نظر و تنش های جدی صورت گرفت، ولی با توجه به شرایط فعلی منطقه ای انتطار نمی رود روابط دو کشور به دوران پر تنش دهه 80 میلادی بازگردد.
برای این منظور می توان دلایل زیر را بیان کرد:
1- با توجه به بالا گرفتن حملات حزب کارگر کرد ترکیه موسوم به پ ک ک طی ماه های اخیر، ترکیه به حمایت همه جانبه ایران در مرزهای این کشور در جهت مبارزه با گروهک تروریستی پ ک ک احتیاج دارد.
2- ایران دومین صادر کننده گاز بعد از روسیه به این کشور است و به لحاظ همسایه بودن با این کشور، خرید گاز از ایران به لحاظ اقتصادی برای این کشور مقرون به صرفه می باشد.
3- با توجه به شرایط تحریم، ترکیه می داند که بهترین شرایط برای تاجران این کشور جهت صادرات کالاهایشان ویا سرمایه گذاری در ایران فراهم شده است. این کشور بر این موضوع واقف است که در آینده نزدیک می تواند در ایران به یک بازار بزرگتر از آنچه که امروزه در آن فعال است دست یابد.
4- رجب طیب اردوغان از دیرباز دارای تفکرات عثمانی بوده و با هدف بدست گرفتن رهبری جهان اسلام، طی ماه های اخیر سعی کرده با حملات سیاسی به اسرائیل و حمایت از غزه و اینکه در همه حالات در کنار ایران است خود را نزد کشورهای عربی سنی مذهب بعنوان کشوری که در منطقه قابلیت بدست گرفتن این رهبری را دارد مطرح نماید و در ضمن اعتماد ضمنی ایران را نسبت به خود جلب نماید.
اما یک نکته مهم درباره سیاست ترکیه این است که این کشور با توجه به همراهی با آمریکا در خیلی از موضوعات به ویژه فشار بر سوریه و بحث سامانه موشکی و از سوی دیگر تنش با رژیم اسرائیل و اخراج سفیر این رژیم از آنکارا و تنزل سطح روابط با تل آویو، بازی دوگانه ای را آغاز کرده که "ابهام آفرین" است و سوالات زیادی را در ذهن درباره واقعیت جهت گیری سیاست ترکیه ایجاد می کند.