انگیزه‌های هند و پاکستان در دست‌یابی به سلاح هسته‌ای

هند
آغاز فعالیت‌های هسته‌ای در هند به قبل از تشکیل کمیسیون انرژی اتمی هند در سال 1948 باز می‌گردد. در سال 1953 طرح آمریکا با نام (اتم برای صلح) با هدف توقف تکثیر سلاح‌های هسته‌ای و در عوض پیشنهاد کمک برای دست‌یابی به فن‌آوری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز با شرط عدم استفاده از آنها در اهداف نظامی مطرح شد و هند از جو اعتماد موجود در سال‌های اولین این طرح، کمال استفاده را کرده. برنامه سلاح هسته‌ای هند با ایجاد یک مجموعه تحقیقاتی در نزدیکی بمبئی آغاز شد و در سال 1955 کانادا طراحی و ساخت یک نیروگاه هسته‌ای آب سنگین برای هند را آغاز و بعدها پلوتونیوم لازم برای ساخت این راکتور را نیز آمریکا تأمین کرد.
هند که از اوایل کار به کاربردهای دوگانه برخی فناوری‌های هسته‌ای به خصوص جداسازی پلوتونیوم در سال 1958 شروع به طراحی و فراهم کردن تجهیزات برای یک واحد بازفرآوری پلوتونیوم در مجموعه تحقیقاتی خود کرده بود، در سال 1962 فعالیت این واحد را آغاز کرد. لذا تحقیقات هند با هدف خودکفایی کامل در طراحی و تولید دنبال شد و طی آن به جز چند استثنا نظارت آژانس حتی در بخش تولید انرژی الکتریکی از طرف هند رد شد و طرح راکتورهای قدرت آب سنگین و پرفشار برای تولید برق و تجهیزات و تحقیقات مربوط به چرخه سوخت خارج از نظارت آژانس انجام شد به همین علت نیروگاه‌های هند در حال حاضر کمترین ایمنی و قابلیت اطمینان را در بین راکتورهای هسته‌ای موجود دنیا دارند.
در حال حاضر هند ده‌ها راکتور قدرتمند هسته‌ای در اختیار دارد و تخمین زده می‌شود که مقدار پلوتونیوم ذخیره شده آن کشور برای 80 تا 90 سلاح هسته‌ای در 15 سال آینده کافی است. دانشمندان هندی حداقل از اواخر سال 1995 مجوز برای انجام آزمایش‌های هسته‌ای تقاضا کردند کارشناسان هسته‌ای ظاهراً بیمناک بودند که قرارداد منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (1698) (N.P.T) نتیجه قریب‌الوقوع از پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (C.T.B.T) در سال 1996 و سخت‌گیری در خروج صادرات به طور مؤثری توان هسته‌ای هند را محدود کند.
در زمان کوتاهی در سال 1996 حزب (B.J.P) سعی در تشکیل دولت داشت ولی در این مورد ناکام ماند رهبری حزب قبل از برکناری برای انجام آزمایش‌هایی که موفق به انجام آن نشد مجوز صادر کرد با وجود مخالفت جهانی با پیمان (C.T.B.T) هیچ دولتی در هند تمایل به دست زدن به آزمایش‌های هسته‌ای نداشت. از سال 1960 سرمایه‌گذاری‌های کلان از سوی هند در بخش علوم که به پژوهش و توسعه نظامی، هسته‌ای و فضایی اختصاص داشت آغاز شد در واقع بخشی از بودجه‌ای که به پژوهش و توسعه نظامی در هند اختصاص داده شد در سال 1962 از تمامی کشورهای جهان به جز آمریکا بیشتر بوده است.
این در حالی است که بیشتر این بودجه به مصرف تسلیحات هسته‌ای و سیستم‌های تحویل نمی‌رسید(1) در واقع بودجه تسلیحات هسته‌ای در آمار بودجه رسمی هند وارد نمی‌شد و این به دلیل نفوذ و قدرت کارشناسان فنی و دست‌اندرکار ساخت سلاح‌های هسته‌ای بود این کارشناسان نفوذ کافی برای تغییر دادن موضوع هند به نفع قرارداد منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (C.T.B.T) در طی دو سال را داشتند این موضوع عمدتاً به خاطر همکاری نزدیک‌تر سازمان پژوهش و توسعه دفاعی (D.R.D.O) و سازمان انرژی اتمی هند (Dae) بود که از سلب اختیار انجام آزمایش‌های هسته‌ای در آینده بیمناک بودند و این دو سازمان نتوانستند افکار عمومی و برخی از دولت‌ها را به این موضوع متقاعد کنند که قرارداد CTBT به امنیت کشور هند لطمه می‌زند ولی با این وجود تا قبل از سال 1998 موفق به اخذ مجوز برای آزمایش‌های هسته‌ای نشدند.
آزمایش هسته‌ای هند
هند در ماه می سال 1998 میلادی 5 آزمایش هسته‌ای انجام داد تمام آزمایش در منطقه بوکاران نزدیک مرز پاکستان صورت گرفت براساس اعلام مقامات هندی، سه آزمایش از مجموع آزمایش‌های این کشور با درجه بزرگی دو دهم کیلوتن بوده است که نشان‌دهنده‌ی موفقیت این کشور در ساخت سلاح‌های هسته‌ای با قدرت کم و دارای کاربرد در جنگ‌های محدود منطقه‌ای است.
انگیزه هند در انجام آزمایش هسته‌ای
انگیزه اساسی هند را به عنوان شروع‌کننده مسابقه تسلیحات هسته‌ای در منطقه عمدتاً می‌توان در سه سطح مورد بررسی قرار داد:
1. سطح داخلی
2. سطح منطقه‌ای
3. سطح بین‌الملل
برای بررسی بیشتر مسئله، نخست به سطح داخلی می‌پردازیم که هدف هند از دست زدن به آزمایش‌های هسته‌ای در سطح داخلی کشور چه بوده و چه انگیزه‌ای موجب این عمل شده است.
1. ناسیونالیسم هندی
ملی‌گرایان هند و در آخرین انتخابات قول داده بودند هند به سلاح‌های هسته‌ای دست یابد و آنها پس از گذشت 54 روز از به قدرت رسیدن در این کشور به وعده خود عمل کردند و نخست‌وزیر هند در ماه می‌ سال 1998 میلادی فرمان انجام اولین آزمایش هسته‌ای هند را پس از حدود ربع قرن صادر کرد هرچند این آزمایش‌ها برای حمایت از امنیت ملی و شرافت کشوری که یک ششم جمعیت جهان را در خود جای داده است ضروری خوانده شد و با استقبال بسیاری رو به رو گردیده ولی این شور و شوق ملی به سرعت فروکش کرد و جامعه ملل سریعاً آن را محکوم کرد ولی پاکستان همسایه و دشمن دیرینه هند پس از چند روز با انجام آزمایش‌های مشابه به هند پاسخ داد به طوری که نگرانی‌هایی مبنی بر مسابقه تسلیحات هسته‌ای و بروز جنگ در جنوب آسیا به وجود آمد.
2. دلایل سیاسی
پس از انتخابات سراسری سال 1998 میلادی از حزب (bjp) دعوت شد که دولت تشکیل دهد رهبری این حزب به دلیل عدم موفقیت در تشکیل دولت در سال 1996 به ناچار از احزاب خارج از ائتلاف خود کمک گرفت و در نتیجه دولت ضعیفی تشکیل داد که همواره ناچار بود به شرکای ائتلاقی خود امتیاز دهد و یا با آنها مصالحه کند. رهبران حزب (bjp) براساس این فرض که آزمایش‌های هسته‌ای و پای‌بندی به تکنولوژی باعث تقویت حمایت سیاسی از آنها خواهد بود و راه را برای نوآوری‌های آنها باز خواهد کرد.
سریعاً به مشاور علمی در وزارت دفاع، و رئیس کمیسیون انرژی اتمی دستور آماده شدن برای آزمایش‌های هسته‌ای در نزدیک‌ترین زمان ممکن را دادند دولت هند زمانی دست به آزمایش‌های هسته‌ای زد که در اثر ملاحظات سیاسی و جذب احزاب ائتلافی ناچار به تعدیل برخی از مواضع حزبی خود به ویژه در برابر مسلمانان شد که این امر ناخشنودی عناصر افراطی‌گرای هند را به بار آورد.
دلایل نظامی
در هند ملاحظات نظامی از اهمیت کمتری برخوردارند کارشناسان نظامی و هسته‌ای هند معتقد بودند که آزمایش‌های هسته‌ای برای افزودن به اعتبار هسته‌ای این کشور که عمدتاً برای بازداشتن پاکستان از استفاده از امکانات هسته‌ای خود است ضروری نیست. همچنین وزیر دفاع این کشور در بیستم مارس 1998 گفت:
«فکر نمی‌کنم در این زمان نیازی به آزمایش‌های هسته‌ای داشته باشیم اتخاذ چنین تصمیمی نیاز به تکمیل بررسی استراتژی دفاعی دارد که آن نیز به نوبه خود نیازمند تشکیل شورای امنیت ملی است».
اما دولت هند با تشکیل این شورا نیاز به پاسخ‌ دادن به آزمایش‌های موشک‌های بالستیک غوری از طرف پاکستان را به شدت احساس کرد. ناظران هندی بیشتر پاکستان را دارای توانایی تجهیز و به کارگیری موشک با برد 1500 کیلومتر نمی‌دانستند ولی پس از آزمایش موشک غوری در پاکستان (ششم آوریل) 1998 یک احساس آسیب‌پذیری در هند به وجود آمد که البته این دیدگاه هم‌اکنون دست‌خوش تغییرات زیادی شده است.
سطح منطقه‌ای
کشور هند تمایل به تغییر در توازن قدرت در شبه‌قاره و منطقه دارد و فقط پاکستان هدف نیست؛ اسلام‌آباد یک نگرانی کوتاه‌مدت برای دهلی‌نو محسوب می‌شود در حالی که توانایی اتمی چین یک نگرانی استراتژیک و بلندمدت است. انگیزه دیگر هند در دست زدن به آزمایش‌های هسته‌ای مسئله کشمیر است.
مسئله کشمیر
آخرین مواجهه هند و پاکستان در ماه ژوئیه 1999 میلادی در کشمیر و برای تحت کنترل درآوردن بلندی‌های کارگیل صورت گرفت. منطقه کشمیر منطقه‌‌ای است که اکثریت ساکنان آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند و از سال 1948 هند بخشی از آن را تحت اشغال خود درآورده است و در حال حاضر با مقاومت شدید اسلام‌گرایان روبه‌روست که از سوی دولت پاکستان حمایت می‌شود اسلام‌آباد و دهلی‌نو هر دو کشمیر را به دیده یک معادله حیاتی می‌نگرند و آن را مسئله‌ای مربوط به هویت ملی خود می‌دانند. درگیری کارگیل زمانی روی داد که واجپایی نخست‌وزیر هند و نوازشریف نخست‌وزیر پاکستان در لاهور در حال گفت‌وگو در جهت رفع تنش بین دو کشور بودند.
هند پاکستان را به دست داشتن در ایجاد این مناقشه متهم کرد. پاکستان نیز با رد کردن این اتهام اعلام کرد از جدایی‌طلبان کشمیری تنها حمایت دیپلماتیک و اخلاقی می‌کند. اخبار درگیر‌ی‌ها در کارگیل زمانی انتشار یافت که هند و پاکستان تنها یک سال قبل از آن به آزمایش‌های هسته‌ای زیرزمینی دست زده بودند و درست یک ماه قبل از مناقشه هر دو کشور موشک‌های بالستیک میان‌برد ساخت خود را آزمایش کرده بودند.
تمام این اقدامات جهان را در بیم به راه‌ افتادن مسابقه تسلیحاتی جدیدی در جنوب آسیا فرو برد اکثر کشورها از هند درخواست کردند از خود خویشتن‌داری نشان دهد و از خط کنترل حایل میان نیروهای هندی و پاکستانی در کشمیر عبور نکند و با پاکستان درگیر نشود زمانی که مشخص شد که بین دو قدرت جدید هسته‌ای جنگ دوباره‌ای صورت نمی‌‌گیرد، نگرانی‌ها برطرف شد و در واقع جهان نفس راحتی کشید در واقع هر دو کشور هند و پاکستان برای ایفای نقش فعال در منطقه کشمیر با عنوان حفاظت از منافع مالی دلایل خاص خود را دارند به نظر می‌رسد که یکی از انگیزه‌های هند برای آغاز آزمایش‌های هسته‌ای گوش‌زد کردن موقعیت خود به کشور پاکستان و تثبیت بیشتر وضعیت منطقه‌ای خود در آسیا است.
مسئله کشمیر از جایگاه ویژه‌ای در سیاست‌های داخلی و خارجی دو کشور هند و پاکستان برخوردار هست. با توجه به این که هندی‌ها گمان نمی‌بردند پاکستان قادر به مقابله به مثل و انجام آزمایش‌های هسته‌ای باشد لذا با انجام این آزمایش‌ها درصدد حل مسئله کشمیر از موضع کاملاً بالا بودند اظهارات مقام‌های هندی و تهدید و تحقیر پاکستان تماماً، حکایت از این امر داشت. اما آزمایش‌های هسته‌ای پاکستان و بازگشت توازن استراتژیک بین دو کشور معادلات رهبران هند را برهم زد و مقامات هندی آشکارا از موضع تحکم‌آمیز خود در قبال پاکستان بعد از آزمایش‌های اتمی اسلام‌آباد عدول کرده‌اند.
رقابت هند با چین
دو کشور هند و چین با توجه به وجود پاره‌ای اختلافات مرزی و سیاسی ناشی از تضاد و منافع منطقه‌ای و سرزمینی همواره با حساسیت خاص تحولات یکدیگر را دنبال می‌کنند. قبل از آغاز آزمایش‌های هسته‌ای هند، مسئولان نظامی این کشور بارها از چین و توسعه توان نظامی آن به عنوان اصلی‌ترین خطر امنیتی برای هند نام بردند و از تحرکات نظامی چین در منطقه به شدت ابراز نگرانی کردند پکن نیز در سیاست منطقه‌ای خود همواره درصدد مهار هند و کسب موقعیت برتر در معادلات سیاسی نظامی نسبت به این کشور بوده است. کمک‌های چین به پاکستان و حمایت‌های سیاسی نظامی پکن از اسلام‌‌‌‌آباد در این جهت قابل ارزیابی است.
چین بزرگ‌ترین تأمین‌کننده تسلیحات پاکستان در مقابل هند بوده است در یک نگاه کلان پکن در تلاش است که با اعطای تسلیحات هسته‌ای به کشورهای مختلف آسیایی، بلوک جدیدی در قبال کشورها و قاره‌های دیگر ایجاد کند که در این میان اسلام‌آباد از یک نقش محوری برخوردار است هند با ملاحظه معادلات در حال شکل‌گیری در جهان و نقش فزاینده چین به عنوان یک قدرت طراز اول جهانی تلاش داشت تا با انجام آزمایش‌های هسته‌ای خود را به عنوان یک قدرت هسته‌ای در منطقه مطرح سازد. البته هندی‌ها در این ارتباط تفاهم ضمنی آمریکا که از قدرت چین در هراس است حساب می‌کردند.
بنابراین بدون تردید می‌توان به این نکته اشاره نمود که یکی از انگیزه‌های اصلی هند برای پیگیری برنامه ساخت تسلیحات هسته‌ای نگرانی این کشور در مورد چین هسته‌ای بوده است که بیشترین هم‌مرزی را در شمال با هند دارد البته اختلاف‌هایی درباره این مرز مشترک وجود دارد. در حال حاضر شمال غربی هند در اشغال کشور چین است و در مقابل هند نیز آژانس مرزی شمال شرقی مورد ادعای چین را به اشغال خود درآورده است.
سطح بین‌المللی
با از بین رفتن جهان دوقطبی و کاهش اهمیت نهضت عدم تعهد که هند رهبری آن را به عهده داشت دهلی‌نو خود را در شرایط نامناسبی یافت در این میان نزدیک شدن هند به آمریکا و قبول توصیه‌های صندوق بین‌المللی ‌پول برای باز نمودن اقتصادی خود عملاً نتیجه موردنظر هندی‌ها را به بار نیاورد. از یک سو تقاضای هند برای عضویت دایم در شوراهای امنیت چندان جدی گرفته نشده و از سوی دیگر فشارهایی از طرف آمریکا به هند برای الحاق به پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (N.P.T) به این کشور صورت می‌گرفت. این عوامل موجب شد دهلی‌نو راه اتمی شدن را انتخاب کند و با انجام آزمایش‌های هسته‌ای رسماً به جرگه قدرت‌های هسته‌ای ملحق شود.
بدین‌ترتیب دهلی‌نو در جهانی که در آن سیاست و قدرت حاکم است و داشتن تسلیحات هسته‌ای به عنوان کارت ورود به باشگاه قدرت‌های بزرگ و از جمله عضویت دایمی شورای امنیت محسوب می‌شود، توانایی خود را در زمینه‌ی تسلیحات هسته‌ای آشکار کرد. از کشورهای غربی که تمایل دارند ژاپن و آلمان نیز عضو دایم شورای امنیت باشند، هند نیز با توجه به توان اقتصادی و موقعیت منطقه‌ای و جایگاه خود در میان کشورهای جهان سوم خواهان ورود به عنوان عضو دایمی شورای امنیت است اما این درخواست از سوی برخی کشورهای غربی و چین نادیده گرفته شده است...
مخالفت هند با امضای پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای هسته‌ای و پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای هند در مذاکرات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در سال 1968 میلادی با پیش کشیدن این موضوع که این پیمان اهداف اولیه‌ای را که منظور NPT مطرح شد شد برآورده نمی‌کند از امضای آن خودداری کرد و در مقابل ادعای پاکستان که پذیرفتن NPT را مشروط به پیوستن هند به این پیمان کرده بود اعلام داشت که برعکس اسلام‌آباد دهلی‌نو توسط پکن نیز تهدید می‌شود و بهترین راه‌حل خلع سلاح جهانی است.
هند همچنین اعلام کرد در صورتی که قدرت‌های بزرگ زمام ابتکار عمل برای خلع سلاح هسته‌ای را به دست گیرند دهلی‌نو نیز آماده است زرادخانه هسته‌ای خود را نابود کند هند با عدم پیوستن به پیمان منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای تصریح کرده است که کشورهای هسته‌ای شناخته شده جهان یعنی آمریکا روسیه چین و فرانسه و انگلیس هیچ اقدامی در جهت خلع سلاح هسته‌ای صورت نداده‌اند. در معاهده منع همه‌جانبه آزمایش‌های هسته‌ای (C.T.B.T) در سال 1996 نیز هند با پیشنهاد منع جهانی آزمایش‌های هسته‌‌ای در مذاکرات شرکت کرد ولی در نهایت این پیمان را امضاء نکرد.
پاکستان
اولین راکتور تحقیقاتی پاکستان با قدرت حرارتی 5 مگاوات را آمریکایی‌ها در سال 1965 در راولپندی راه‌اندازی کردند پس از کانادا یک راکتور با قدرت حرارتی 450 مگاوات در کراچی نصب کرد که در سال 1972 بهره‌برداری از آن آغاز شد. با شروع برنامه‌ریزی و فعالیت‌های هسته‌ای پاکستان در سال 1974 پس از نخستین آزمایش هسته‌ای هند شتاب و جدیت بیشتر به خود گرفت و ذوالفقار بوتو نخست‌وزیر وقت این کشور به طور رسمی اعلام کرد که سیر دست‌یابی به سلاح هسته‌ای برای ملت پاکستان هرچند سخت و دشوار باشد باید پیموده شود ولی تأکید کرد اگر هند به بمب اتمی دست پیدا کند هیچ چاره‌ای نداریم جز این که دارای چنین بمبی شویم حتی اگر لازم باشد که علف بخوریم، لذا اولین مسئله پاکستان مقابله و انتقام‌جویی از هند در اثر شکست در جنگ 1971 بود ضمناً کسب توانایی بازدارندگی برای جلوگیری از حمله احتمالی هند نیز موردنظر اسلام‌آباد بوده، پاکستانی‌ها همانند امروز این تصور را داشتند که تلاش اتمی هند بیشتر برای مقابله با پاکستان است.
بنابراین اسلام‌آباد نیاز به بازدارندگی در برابر زیاده‌طلبی نظامی هند دارد مسئله دیگر کشمیر است تصور پاکستان به این است که هند درصدد است که تمامی خاک کشمیر را در اختیار بگیرد و آخرین انگیزه اسلام‌‌‌آباد تلاش برای کسب پرستیژ و قدرت در جهان اسلام است. نخستین بار بوتو به ماهیت اسلامی بمب اتمی پاکستان اشاره کرد که در نوع خود جالب توجه است، اگر بدانیم پدر بمب اتمی هند یک مسلمان به نام دکتر همی جهانگیر باباست به همین دلیل هندی‌ها می‌گویند بمب اتمی ما را باید بمب اتمی اسلامی نامید زیرا توسط یک مسلمان تهیه و تولید شده است در حالی که بمب اتمی پاکستان را چینی‌ها آماده ‌کرده‌اند.
پاکستان در سال 1977 میلادی کارخانه غنی‌سازی سانتریفوژ را در Kahuta در نزدیکی اسلام‌آباد راه‌انداز کرد اسلام‌آباد پس از راه‌اندازی این کارخانه وارد مذاکره با چینی‌ها شد. پکن که علاقمند به دریافت فن‌آوری سانتریفوژ بود با اسلام‌‌آباد در این زمینه شروع به همکاری کرد آمریکا در آن زمان ادعا کرد چین لوازم و تجهیزات مورد نیاز جهت کارخانه استعمال پلوتونیوم را در اختیار پاکستان قرار داده است در ارتباط با کمک‌های دیگر چین به پاکستان کشورهای غربی اعلام کرده‌اند که پکن به اندازه 10 سلاح هسته‌ای تریتوم به پاکستان فروخته است.
همکاری‌های نظامی ایالات متحده آمریکا با پاکستان در پی تحریم سال 1990میلادی عملاً متوقف گردید و نظامیان پاکستان در سال 1998 به دلیل کاهش سطح توانایی نظامی احساس نگرانی کردند هرچند که برخی از تجهیزات نظامی پاکستان که در دهه 80 از سوی این کشور به آمریکا سفارش داده شده بود در سال 96 به اسلام‌آباد تحویل داده شد. بین سال‌های 90 تا 95 میلادی پاکستان در سطح بالایی به تسلیحات چین وابسته شد که این سلاح‌ها نیز از تکنولوژی‌ روز دنیا عقب بود در این سال‌ها تمامی تولید‌کنندگان عمده سلاح‌ (غیر از چین) با هند همکاری می‌کردند.
آزمایش هسته‌ای پاکستان
آزمایش هسته‌ای پاکستان در ماه ژوئن 1998 میلادی در ساعت 26/13 به وقت تهران صورت گرفت. این انفجار در منطقه‌ای نزدیک مرز افغانستان انجام شد. براساس اعلام کمیسیون انرژی اتمی پاکستان مجموع قدرت انفجارهای اتمی انجام شده توسط این کشور حدود 40 کیلوتن تی‌.ان‌.تی بوده است علایم و نشانه‌ها حاکی از آن است که تکنولوژی پاکستان در مقایسه با هند بسیار ضعیف‌تر و عقب‌مانده‌تر است در ضمن فاصله دو هفته‌ای بین آزمایش این دو کشور نشان می‌دهد که اگر پاکستان هدف یک حمله غافل‌گیرانه اتمی قرار می‌گرفت قادر نبود که جواب حمله را بدهد. انگیزه پاکستان برای دست‌یابی به تسلیحات هسته‌ای را در دو سطح داخلی و منطقه‌ای مورد بررسی قرار می‌دهیم:
سطح داخلی
اگر در جهان در پی یافتن کشوری با غم‌انگیز‌ترین سابقه سیاسی باشیم باید از پاکستان با 140 میلیون نفر جمعیت نام ببریم در این کشور هیچ‌یک از رهبران سیاسی به میل خود قدرت را واگذار نکردند و آخرین آنها نوازشریف بود که با کودتای ژنرال پرویز مشرف روانه زندان شد و با حکم دادگاه کراچی به دو بار حبس ابد محکوم گردید. در طول 15 سال گذشته بی‌نظیر بوتو و نوازشریف نخست‌وزیران سابق پاکستان به عنوان بزرگ‌ترین نماد دموکراتیک در پاکستان روی کار آمدند. اما هر یک با گسترش فساد در بخش‌های مختلف سیاسی و اقتصادی تشکیل یک جمهوری دیکتاتوری و خانوادگی با بی‌مسئولیتی پاکستان را به سمت دوران نظامی‌گری کنونی سوق دادند.
از سوی دیگر اختلافات ناشی از تضاد بین مسلمانان اهل تسنن و شیعیان (20 درصد جمعیت پاکستان را شیعیان تشکیل می‌دهند) درگیری‌های قومی و نژادی بین بلوچ‌ها، پشتون‌ها، سندی‌ها و پنجابی‌ها و همچنین نابرابری‌های اجتماعی پاکستان را نیز باید به بحران اقتصادی این کشور افزود این در حالی است که 40 درصد جمعیت پاکستان در شرایط زیر خط فقر قرار دارند و حدود بیست میلیون کودک پاکستانی در شرایط بسیار نامناسب به کار مشغولند و همچنین براساس گزارش سازمان ملل پاکستان یکی از فاسدترین کشورها از نظر اقتصادی است و اقتصاد غیرقانونی به مراتب از اقتصاد مشروع قوی‌تر است.
سطح منطقه‌ای
پاکستان در همسایگی خود کشور قدرتمندی چون هند را دارد این دو کشور به علت رقابت با یکدیگر در منطقه و اختلاف‌هایی اراضی به شدت یکدیگر را تحت کنترل دارند و اگر هر یک به تکنولوژی و یا فن‌آوری خطرناکی دست یابد طرف دیگر نیز برای حفظ موازنه در منطقه تلاش می‌کند تا به همان تکنولوژی دست یابد دهلی‌نو و اسلام‌‌‌آباد سرمایه‌گذاری زیادی برای تولید و توسعه تسلیحات هسته‌ای انجام دادند و بعد از جنگ جهانی دوم و بعد از استقلال با اعزام دانشجو به خارج و وارد کردن نیروگاه‌های هسته‌ای به داخل و در پیش گرفتن یک دیپلماسی سنجیده در نظام بین‌الملل توانستند زمینه دست‌یابی خود را به تسلیحات هسته‌ای هموار کنند.
هنوز دو کشور قرارداد NPT را امضاء نکرده‌اند و سیاست‌های دو کشور نشان می‌دهد که در آینده نزدیک نیز تمایل به امضای این قرارداد را ندارند هند و پاکستان به قدرت بازدارندگی دست یافتند و می‌توانند از پیروزی طرف مقابل جلوگیری کنند به همین دلیل در جنگ‌های آینده نمی‌توانند به یک پیروزی قاطع دست یابند. پاکستانی‌ها برخلاف همتایان هندی خود نسبت به اظهار نیاز به سلاح‌های بازدارنده هسته‌ای کمتر احساس شرم می‌کنند.
ملاحظه‌های سیاسی مبنی بر جدی نگرفتن توانایی هسته‌ای پاکستان تواءم با احساس حقارت نظامی رو به افزایش پس از آن که آمریکا بعد از جنگ سرد هند را به حال خود رها کرد توانست انجام آزمایش‌های هسته‌ای توسط هند را ضروری جلوه دهد، ضرورتی که تا قبل از ماه مه 1998 فقط و فقط به دلیل تحریم‌ها با آن مخالفت می‌شد. آزمایش‌های هسته‌ای هند شرایطی را پدید آورد که رهبری پاکستان در آن حتی نیاز بیشتری به انجام آزمایش‌ها احساس کرد و این آزمایش‌ها سرآغازی برای توجیه اسلام‌آباد به عنوان پاسخی قابل فهم از نظر سیاسی و استراتژیک به آزمایش‌های هند گردید.
نتیجه‌گیری
در حالی که آزمایش‌های هسته‌ای هند و پاکستان در سال 1998 میلادی توجه جهانی را به مشکلات و خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای در جنوب آسیا متمرکز ساخت در عین حال هشداری بود که این آزمایش‌ها پیش از آن که نشان‌دهنده‌ی یک عامل بی‌ثباتی باشد یاد‌آور مشکلات جانبی نیز هستند. بزرگ‌ترین خطر جنگ هسته‌ای در جنوب آسیا از استراتژی قدیمی پاکستان در جهت استفاده از سلاح‌های هسته‌ای برای جلوگیری از جنگ سنتی در صورت استفاده هند از این سلاح‌ها ناشی می‌شود همچنان که پاکستان ممکن است سعی در استفاده از این سلاح‌ بازدارنده برای آزادی عمل خود در کشمیر داشته باشد.
به هر حال تا زمانی که طراحان نظامی هند بر این اعتقادند که توانایی هسته ایشان اولاً از اقدام هسته‌ای پاکستان جلوگیری می‌کنند و در نتیجه انتخاب شروع یک جنگ سنتی و تأدیبی را برای آنها ممکن می‌سازد خطر اوج‌گیری گسترش سلاح‌های هسته‌ای نه تنها یک حقیقت است بلکه به نوشته تحلیل‌گر واشنگتن پست منازعه این دو کشور بر سر کشمیر را می‌توان محتمل‌ترین جرقه برای نخستین آتش‌افروزی هسته‌ای در قرن بیست و یکم توصیف کرد. اما سؤال اساسی این است که آیا احتمال بروز جنگ هسته‌ای بین هند و پاکستان وجود دارد؟
اما اگر به هر شکلی بین هند و پاکستان جنگی در بگیرد چگونه جنگی خواهد بود جنگی غیراتمی و متعارف یا جنگی هسته‌ای؟ آیا منطقه را نیز درگیر جنگ خواهد کرد نکته‌ای که در حال حاضر توجه را به خود جلب می‌کند این که هند از دو سو یعنی شمال و غرب می‌تواند مورد تهدید تسلیحات هسته‌ای قرار گیرد و دست‌یابی به تسلیحات اتمی برای هند پایان نگرانی امنیتی برای آن کشور نخواهد بود. اما آزمایش‌های هسته‌ای هند و پاکستان موازنه تسلیحات هسته‌ای را در آسیا و جهان تغییر داده است و قاره آسیا با توجه به وسعت و سرزمین بیشتر در مقابل قاره‌ای دیگر از تسلیحات هسته‌ای کمتری برخوردار بوده که در حال حاضر این وضعیت تا حدودی بهبود یافته است.