تغییر اقلیم، بحران پیش‌روی خاورمیانه

مژگان جمشیدی
باز هم تغییر اقلیم! انگار سایه شوم بزرگ ترین فاجعه زیست محیطی قرن، قرار نیست از سر ساکنان این سیاره برداشته شود و تنها با گذشت هر سال نگرانی از تبعات زیانبار تغییر اقلیم و گرم شدن زمین بیش از سال قبل می شود. بروز خشکسالی های شدید، سیل های ویرانگر و زیر آب رفتن بسیاری از مناطق ساحلی جهان تنها بخش کوچکی از تبعات پدیده گرم شدن زمین است و برخلاف آنچه تصور می شود تنها کشورهای اروپایی و جنوب شرق آسیا هستند که در آینده نزدیک ممکن است زیر آب بروند. حالابانک جهانی هشدار می دهد که تغییر اقلیم خاورمیانه و شمال آفریقا را هم بی نصیب نخواهد گذاشت و علاوه بر اینکه بخش اعظمی از این منطقه با خشکسالی و کمبود آب مواجه خواهد شد بخش های دیگری نیز در نتیجه بالاآمدن سطح دریاها دچار آبگرفتگی خواهد شد.
در این گزارش تاکید شده که خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله مهم ترین مناطق جهان است که تا نیم قرن دیگر متاثر از پدیده تغییر اقلیم خواهد شد. این منطقه همواره در طول تاریخ از مناطق خشک و کم آب جهان بوده و کشاورزی در این منطقه وابستگی شدیدی به آب دارد اما تغییر اقلیم بحران را در خاورمیانه و شمال آفریقا تشدید خواهد کرد.  با این حال همواره در طول هزاره ها و سده های مختلف ساکنان این منطقه، راه حل های مختلفی را برای تطابق با این محدودیت زیست محیطی به شکل فنی در نظر داشتند که از مهم ترین آنها می توان به حفر قنات در ایران در طول هزاره های گذشته اشاره کرد که متاسفانه این روزها کاملابه دست فراموشی سپرده شده و جای خود را به ساخت سد و انباشت آب در پشت دیواره های خاکی و بتونی با سرمایه های هنگفت در کشورمان داده است.
در همین حال دانشمندان معتقدند خاورمیانه گنجینه ای از ذخایر باارزش از دانش سنتی و بومی مدیریت آب است که اگر این دانش حفظ و ترویج داده شود، می تواند لااقل نقش مهمی در مقابله با اثرات سوءتغییر اقلیم برای کشورهای منطقه به دنبال داشته باشد. از این رو افزایش سطح آگاهی در بین ذی نفعان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نقش عمده ای در مقابله با بحران های ناشی از تغییر اقلیم در این منطقه می تواند داشته باشد و تا حد زیادی اثرات ناشی از خشکسالی و کمبود آب را جبران کند. براساس ارزیابی دانشمندان IPCC، پیش بینی شده است خاورمیانه و شمال آفریقا هم اکنون در حال تبدیل شدن به منطقه ای خشک تر و گرم تر از آنچه تاکنون بوده، است. افزایش دما و کمبود بارندگی و خشکسالی های متوالی در این منطقه شدت گرفته و تخمین زده شده تا سال 2050 میلادی 80 تا صد میلیون نفر در معرض تنش شدید آبی قرار خواهند گرفت و منابع آب زیرزمینی با کاهش چشمگیری مواجه خواهد شد. علاوه بر این میزان تولید محصولات کشاورزی به دلیل کمبود منابع آب با کاهش چشمگیری مواجه خواهد شد.
مطالعات نشان می دهد که تغییر اقلیم تا سال 2050 اثرات منفی روی عملکرد محصول زمین های زراعی در خاورمیانه و شمال آفریقا به جا خواهد گذاشت. تا سال 2050 تولید محصول برنج در این منطقه 30 درصد، ذرت 47 درصد و گندم با 20 درصد کاهش مواجه خواهند شد. این در حالی است که انتظار می رود کالری مورد نیاز در این فاصله زمانی از 2846 به 3119 به ازای هر نفر در روز افزایش یابد که در صورت بروز تبعات تغییر اقلیم نه تنها 500 کالری تامین نخواهد شد که سقف کالری دریافتی ساکنان از میزان فعلی هم کمتر خواهد شد.
در یک سناریوی بدون تغییر اقلیم پیش بینی شده شمار کودکان دچار سوءتغذیه در این منطقه از 5/3 میلیون نفر به یک میلیون نفر کاهش یابد اما تغییر اقلیم شمار این کودکان را تا سال 2050 عملابه دو میلیون نفر خواهد رساند. از این رو برای مقابله با اثرات تغییرات اقلیم در تغذیه در منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه لازم است هرساله 241 تا 271 میلیون دلار سرمایه گذاری اضافی توسط کشورها صورت گیرد و بهتر است این هزینه ها صرف تحقیقات کشاورزی و مدیریت بهینه منابع آب شود.
ترسیم آینده‌ای تاریک
براساس گزارش بانک جهانی تا 40 سال آینده میانگین دما بین یک تا سه درجه سانتی گراد در مناطق شهری شمال آفریقا افزایش خواهد یافت و وقوع سیل در مناطق ساحلی این منطقه تشدید می شود. علاوه بر این ایجاد این جزیره حرارتی در منطقه که ناشی از کمبود آب و کاهش کیفیت هواست بر بهداشت عمومی و رفاه اجتماعی هم تاثیر گذار خواهد بود و شرایط زندگی را دشوار خواهد کرد.
براساس پیش بینی مدل های اقلیمی سطح آب دریاها تا سال2050 میلادی، 1/0 تا 3/0متر و تا سال 2100 حدود یک متر بالاخواهد آمد و اثرات این پدیده بر خاورمیانه و شمال آفریقا بیش از سایر نقاط جهان خواهد بود به طوری که بسیاری از مناطق کم ارتفاع ساحلی در تونس، قطر، لیبی، امارات متحده عربی، کویت و به ویژه مصر در معرض آسیب قرار خواهند گرفت.
تاثیر گرم شدن زمین بر روند توسعه
شواهد امر نشان می دهد همه آنچه را کشورهای منطقه برای مقابله با بیکاری و ایجاد اشتغال در این مدت انجام داده اند در نتیجه پیامدهای تغییر اقلیم با چالش جدی مواجه می شود. خشکسالی از یک سو و افزایش وقوع سیل از سوی دیگر در مناطق ساحلی و شهری چالش جدید کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقاست که پیشرفت های توسعه ای را خدشه دار خواهد کرد. تغییرات اساسی در دما و الگوی بارش به بخش های استراتژیک اقتصادی در منطقه از جمله گردشگری و کشاورزی نیز آسیب می زند.
پیش بینی ها نشان می دهد به طور دقیق افزایش سطح آب دریاها 43 شهر را در منطقه – شامل 24 شهر خاورمیانه و 19 شهر در شمال آفریقا – تحت تاثیر قرار می دهد. بالاآمدن نیم متری آب به طور خاص در مصر باعث آواره شدن دو میلیون نفر از ساکنان شهر اسکندریه در این کشور و بروز خسارات 35 میلیارددلاری به زیرساخت ها و آثار تاریخی و فرهنگی تا سال 2050 میلادی می شود.
در همین حال بانک جهانی پروژه های متعددی را برای مدیریت منابع آب در برخی کشورهای منطقه از جمله مراکش، مصر، یمن و... در دست اجرا دارد. برای مثال دولت مراکش با همکاری بانک جهانی در حال تجهیز مزارع کشاورزی به سیستم های آبیاری قطره ای و میکروآبپاش است. این امر به دولت مراکش کمک می کند تا همچنان تولید 60 درصد چغندر قند، 40 درصد روغن زیتون و 40 درصد از تولید شیر مصرفی کشورش را با این شیوه آبیاری مزارع در اختیار داشته باشد.
در کشور یمن نیز که فقیرترین کشور در بین کشورهای شبه جزیره عربستان است کشاورزی تاکنون برای 55 درصد مردم اشتغال ایجاد کرده که هرگونه خدشه در این صنعت می تواند به بیکاری نیمی از جمعیت کشور و گسترش فقر بیشتر منجر شود. در حال حاضر تغییر اقلیم یکی از مهم ترین نگرانی های دولت یمن است و سهم عمده ای از دیمزارهای این کشور را در مخاطره قرار داده است. اما در ارتفاعات این کشور مردم همچنان با بهره گیری از دانش سنتی، در حال توسعه اراضی کشاورزی هستند و بانک جهانی در تلاش است با کمک تسهیلات جهانی محیط زیست به گسترش دانش سنتی در بین مردم و تدوین استراتژی های منطبق با تغییر اقلیم کمک کند.
رشد سریع جمعیت در خاورمیانه
رشد سریع جمعیت در خاورمیانه و شمال آفریقا نیز بحران در این منطقه را تشدید کرده است به طوری که این امر می تواند پیامدهای تغییر اقلیم و خشکسالی و کاهش منابع آب را برای ساکنان بیشتر کند و نهایتا میزان دسترسی مردم به خدمات مناسب را کاهش دهد. این امر حتی می تواند با توجه به اینکه بارها هشدار داده شده که جنگ آتی در خاورمیانه جنگ آب خواهد بود باعث بروز مناقشات سیاسی بین کشورهای منطقه نیز شود.
براساس گزارش سازمان ملل، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از سال 1970 تاکنون دارای بیشترین نرخ رشد جمعیت در بین دیگر مناطق دنیا بوده است. براساس مطالعات صورت گرفته جمعیت این منطقه از 127 میلیون نفر در سال 1970 به 305 میلیون نفر در سال 2005 و در سال 2010 نیز به 320 میلیون نفر افزایش یافته است. بیشترین میزان افزایش جمعیت در ایران در فاصله سال 1976 تا 1986 بوده به طوری که در مدت یک دهه جمعیت ایران با رشد 50 درصدی مواجه شد. اما پیش بینی ها نشان می دهد چنانچه نرخ رشد جمعیت که در حال حاضر در خاورمیانه و شمال آفریقا بیشتر از سایر نقاط دنیاست به همین ترتیب پیش رود تا سال 2050 جمعیت این منطقه بالغ بر 700 میلیون نفر خواهد رسید.
در حال حاضر، جمعیت 320 میلیون نفری خاورمیانه و شمال آفریقا که حدود پنج درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهد کمتر از یک درصد منابع آب این سیاره را به خود اختصاص داده است. حال پرسش این است که کشورهای منطقه چه تدابیری را برای مواجهه با بحران آب در سال های آتی با توجه به این نرخ بالای رشد جمعیت اندیشیده اند؟ و چگونه می توانند در مواجهه با رشد سریع جمعیت، کاهش منابع آب و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم و خشکسالی در دهه های آتی مقابله کنند؟
تنها با مروری بر بحران های حال حاضر زیست محیطی در کشور ایران کافی است تا دریابیم که اوضاع محیط زیست در منطقه بسیار دهشتناک تر از آن چیزی است که شاید تاکنون به تصویر کشیده شده است. در حالی که 38 سال تا سال 2050 میلادی زمان باقی است، بروز پدیده ریزگردها و گرد و غبار که ناشی از رشد فزاینده بیابان ها و افت کارایی سرزمین در کشورهای همسایه ایران و نیز ایران است بیش از نیمی از کشورمان را تحت تاثیر قرار داده است و البته دیگر کشورهای منطقه نیز بی نصیب از این پدیده نبوده اند. از سوی دیگر بروز توفان های نمکی در گوشه شمال غربی ایران به دلیل خشک شدن دریاچه ارومیه از هم اکنون آغاز شده و می رود تا در یک دهه آینده یکی از بزرگ ترین فجایع زیست محیطی منطقه را رقم زند؛ فاجعه ای در حد نابودی دریاچه آرال و بروز توفان های نمکی این منطقه که بیش از پنج میلیون زن و کودک را در چند دهه گذشته تحت تاثیر انواع بیماری ها ی ریوی، آسم و سرطان قرار داد.
اگرچه تاکنون بارها برنامه محیط زیست سازمان ملل نسبت به نابودی تالاب ها در خاورمیانه و کاهش شدید منابع آب زیرزمینی هشدار داده اما واقعیت این است که نه تنها در کشورهای منطقه که حتی در ایران هم برنامه ای برای کاهش این مخاطرات اندیشیده نشده است. از 12 سال پیش که نخستین هشدارها نسبت به نابودی تالاب هامون و مجموعه تالاب های بین النهرین داده شده نه تنها اقدامی صورت نگرفت و این تالاب ها هر کدام تا بیش از 90 درصد از بین رفتند بلکه امروز دریاچه ارومیه و بختگان، پریشان و جازموریان هم به مجموع تالاب های نابودشده منطقه افزوده شده است. بیش از 600 دشت کشور با افت شدید سفره های آب زیرزمینی مواجه شدند و نفوذ آب شور به آبخوان های شیرین چنان سرعت گرفته که دیگر حتی در بخشی از مناطق استان مازندران هم کشاورزان بعد از حفر چاه به جای آب شیرین با آب شور مواجه می شوند! و این تنها گوشه ای از روند شتابناک تخریب سرزمین در این کشور است؛ کشوری که هم اکنون نزدیک به 20 درصد جمعیت خاورمیانه و شمال آفریقا را به خود اختصاص داده و می رود تا چند سال دیگر شمار جمعیتش را به 200 میلیون نفر برساند در حالی که یک سوم از جنگل های شمالش براساس آمار منتشره مخروبه شده و بیابان زایی حدود 90 درصد خاک کشور را تهدید می کند و تالاب ها و دریاچه ها و رودخانه هایش جملگی رو به خشکی نهاده اند.
از جنگل های زاگرس و ارتفاعات شخم زده شده این مناطق که عموما به کشتزارهای گندم بدل شده اند نیز بهتر است دیگر چیزی نگوییم که شواهد امر خود حقیقت را فریاد می زند. افزایش جمعیت به طور کلی می تواند جهان را با چالش های جدی مواجه کند. بالارفتن نرخ بیکاری، دغدغه های ناشی از ایجاد مشاغل برای طیف بیکاران، ناتوانی جمعیت جوان برای ازدواج و اضافه شدن سطح ناامیدی در جامعه از جمله چالش های اقتصادی و اجتماعی رشد جمعیت است.  در همین حال بهره برداری بیشتر از منابع همچون آب و خاک به بروز بحران های زیست محیطی و نابودی هرچه بیشتر تنوع زیستی و اکوسیستم ها منجر می شود چراکه جمعیت بیشتر به معنی نیاز بیشتر به غذا و آب خواهد بود و این امر مستلزم تغییر کاربری بیشتر جنگل ها و مراتع به اراضی کشاورزی و برداشت بیشتر از منابع آبی محدود در منطقه است. تامین مسکن، بهداشت، شغل، خدمات آموزشی و انرژی دیگر نیازهای جمعیت اضافه شده است که در نهایت تامین همه این موارد فشار مضاعفی بر سرزمین وارد خواهد کرد و عملاچیزی از منابع طبیعی برای نسل های آینده منطقه باقی نخواهد گذاشت.