تجزیه اوکراین بازگشت به دوران تزارها

محمود فاضلی

یکی از موضوعاتی که در هفته‌های اخیر سیاست خارجی ترکیه را به خود مشغول داشته، حوادث اخیر اوکراین است. اعزام نیروهای روسیه به شبه‌جزیره کریمه اوکراین به دقت از سوی ترکیه مورد توجه قرار دارد چرا که بحران در اوکراین تمامی حوزه «دریای سیاه» را تحت تأثیر قرار خواهد داد. با توجه به اینکه هر گروهی که حاکمیت و کنترل کریمه را در دست داشته باشد حاکمیت و کنترل دریای سیاه، ورودی‌های تنگه‌ها و عبور به دریای مدیترانه را نیز در دست خواهد داشت، نتایج رویدادهای این منطقه برای ترکیه تأثیرگذار خواهد بود.

رسانه‌های جمعی ترکیه با اعزام نمایندگانی به کریمه، تحولات اوکراین را به طور عام و کریمه را به طور خاص برای مخاطبان خود در این کشور پوشش خبری می‌دهند. عبدالله گل رئیس‌جمهوری ترکیه در اولین واکنش‌ها به رویدادهای اوکراین مدعی شد این برای هر کسی خطرناک است که دوران جنگ سرد احیا شود و طرف‌های درگیر باید از آن جلوگیری کنند. از دیدگاه وزیر خارجه ترکیه نیز برخی اقدامات و تلاش‌هایی که برای تقسیم اوراسیا آغاز شده، تهدید بزرگی علیه ثبات منطقه است. تصمیم پارلمان محلی کریمه برای برگزاری همه‌پرسی برای الحاق این شبه‌جزیره به روسیه نگران‌کننده است و از نمایندگان پارلمان کریمه می‌خواهد از این تصمیم عقب‌نشینی کنند. سیاست این کشور در قبال تحولات اوکراین در مجموع تلاش برای جلوگیری از بروز درگیری‌های جدید در دریای سیاه است. به زعم آنکارا آغاز بحث‌های جدید در مورد تمامیت ارضی کشورها در منطقه جغرافیایی «اوراسیا» تهدیدی جدی برای امنیت و استقرار صلح در منطقه خواهد بود. تحولات اوکراین موجب نگرانی ترکیه است و این کشور خواستار مشارکت همه گروه‌های دینی و قومی این کشور در رخدادهای کشورشان است. ترکیه مدعی است همیشه در مورد حمایت از حقوق تاتارهای کریمه یک دیپلماسی مصمم را به کار برده و در آینده نیز به فعالیت خود در این زمینه ادامه خواهد داد. در صورت الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه، امنیت اقلیت‌های این منطقه از جمله تاتارها که 15 درصد جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دهند، به مخاطره خواهد افتاد و ثبات و امنیت منطقه نیز با خطر روبه‌رو می‌شود. ترک‌ها خواستار حفظ حقوق اقلیت تاتارها و یکپارچگی تمامیت ارضی اوکراین هستند و همه تلاش خود را برای حفظ تمامیت ارضی اوکراین انجام خواهند داد. از نگاه ترکیه، اگرچه برخی قدرت‌ها تلاش دارند بحران کنونی اوکراین و کریمه را تبدیل به بحرانی میان ترکیه و روسیه کنند اما کریمه فقط مسئله اوکراین است. تبدیل بحران کریمه به بحرانی میان آنکارا و مسکو، موجب خواهد شد این بحران از روند عادی خارج شود.

داود اوغلو معتقد است ترکیه آلت دست توطئه‌های بین‌المللی نخواهد شد و هیچ‌گاه گامی برنخواهد داشت که آینده تاتارهای کریمه را تباه کند. او گفته است: ما آماده گفت‌وگو با مقامات روسیه برای حل‌وفصل مشکل در کریمه و حتی بهبود روابط مسکو و کیف هستیم. از دیدگاه ترکیه، اگر گروهی از نمایندگان از مجلس اوکراین جدا شوند، حکومت به سوی تجزیه خواهد رفت. راه‌حل مسئله اوکراین از پارلمان آن کشور می‌گذرد. اگر اوکراین تجزیه شود، این به معنی تمام حوزه قفقاز و حتی تا سیبری سرایت کرده و حوزه بالکان را نیز در برخواهد گرفت. در صورت تجزیه اوکراین صلح جهانی به مخاطره خواهد افتاد.

ترکیه تلاش دارد تاتارهای کریمه از حوادث جاری متأثر نشوند. پیش‌بینی می‌شود آنکارا گام‌های مشترکی با ناتو، سازمان امنیت و همکاری اروپا و کشورهای غربی خواهد برداشت و در ناتو و سازمان امنیت و همکاری اروپا اقداماتی انجام خواهد داد. وزیر امور خارجه ترکیه در سفر کوتاه خود به اوکراین با مقامات جدید اوکراین و برخی رهبران احزاب مختلف این کشور گفت‌وگو و تأکید کرده است در دوره جدید باید همه گروه‌ها در مدیریت جدید اوکراین نقش داشته باشند. وی در بازگشت از این سفر در تماس‌های تلفنی جداگانه با کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی و امنیت اتحادیه اروپا و وزرای امور خارجه آمریکا، فرانسه، آلمان و ژاپن گفت‌وگو کرد.

وزیر اتحادیه اروپا و مذاکره‌کننده ارشد ترکیه با اتحادیه اروپا نیز بر حفظ تمامیت ارضی اوکراین تأکید و اعلام داشته بود: ما انتظار داریم اتحادیه اروپا نیز به این امر احترام بگذارد. روسیه و اتحادیه اروپا، اوکراینی‌ها را برای انتخاب یکی از آنها تحت فشار قرار داده‌اند. اوکراین به استانداردهای اتحادیه اروپا و منابع انرژی روسیه احتیاج دارد و ترکیه به عنوان شریک راهبردی روسیه و اوکراین خواستار ثبات، حفظ تمامیت ارضی و توسعه اوکراین است. وی از روسیه خواست به عنوان کشوری متعهد عمل کند و بیش از هر کشور دیگری جهت حفظ تمامیت ارضی و برقراری صلح اوکراین گام بردارد. ورود نظامیان کشوری به یک کشور مستقل مغایر توافق‌نامه‌های بین‌المللی است. ترکیه هرچه در توان دارد برای پیشبرد دیپلماسی و به منظور جلوگیری از وقوع جنگ انجام خواهد داد.

حدود 12 درصد از جمعیت منطقه کریمه را تاتارهای ترک تشکیل می‌دهند که حامی دولت موقت اوکراین هستند و این در حالی است که اکثریت روس‌ها که حدود 60 درصد از جمعیت کریمه را تشکیل می‌دهند، خواهان جدایی از اوکراین هستند. سرنوشت 300 هزار تاتار در منطقه کریمه باعث نگرانی ترکیه شده که از نظر قومی و فرهنگی با جامعه تاتار ارتباط دارند. کریمه در فاصله تنها 173 مایلی از ساحل آناتولی در آن سوی دریای سیاه قرار دارد. این شبه‌جزیره محل زندگی تاتارهای ترک است که از لحاظ قومی و زبانی خویشاوند ترک‌های آناتولی بوده و با انضمام احتمالی شبه‌جزیره کریمه به خاک روسیه مخالف هستند. ترکیه از زمان استقلال اوکراین روابط نزدیکی با این کشور ایجاد کرده است. بی‌تردید وابستگی ترکیه به روسیه برای حدود نیمی از واردات گاز طبیعی و هراس تاریخی ترکیه از روس‌ها، موجب ملایم شدن واکنش ترکیه به گرفتن کریمه از سوی روسیه شده است. ترکیه ممکن است در مناقشه کریمه موضعی شبیه حمله روسیه به گرجستان در سال 2008 اتخاذ کند که به یک بازی ایجاد توازن یبن ناتو و روسیه پرداخت.

از زمان فروپاشی کمونیسم، بسیاری از تاتارها به کریمه بازگشته‌اند. براساس آخرین آمارها روس‌تبارها، اوکراینی‌تبارها و تاتارها به ترتیب 59 و 24 و 12 درصد جمعیت کریمه را تشکیل می‌دهند. تاتارها به شدت با بازگشت حکومت روسیه به کریمه مخالف هستند.

میلیون‌ها تاتار تبعیدی در استان‌های مختلف ترکیه و بخش‌هایی از مرکز ترکیه زندگی می‌کنند. بی‌تردید وقوع حوادث احتمالی در کریمه موجب خشم تاتارهای ترکیه می‌شود و فشار را بر دولت آنکارا برای مخالفت با کنترل روسیه بر کریمه افزایش می‌دهد. آنکارا با یک تردید عمیق تاریخی در رویارویی با روس‌ها روبه‌رو است. ترس از روسیه موجب شد ترکیه در زمان جنگ سرد به یکی از نزدیک‌ترین متحدان آمریکا تبدیل شود. همین ترس موجب می‌شود اکنون ترکیه از رویارویی با مسکو در کریمه تردید داشته باشد. چنانچه روسیه بخواهد بر تمامی اوکراین تسلط یابد، ترکیه در شرایط دشواری قرار می‌گیرد. کی‌یف از سال 1991 تاکنون به عنوان حائلی میان روسیه و ترکیه عمل کرده است. اگر اوکراین نتواند استقلال کامل خود را حفظ کند، ترکیه در سمت شمال با روسیه‌ای روبه‌رو می‌شود که بیش از گذشته به تزارها شباهت دارد.