مروری بر فقه سیاسی در اندیشه میرازی نایینی

پایگاه بصیرت،گروه فرهنگی/ اندیشه‌های مرحوم آیت‌الله نائینی (رحمة الله علیه) در حوزه سیاست، تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر ذهن و رویکرد اندیشوران پس از وی به جا گذاشته است و هم اکنون نیز فواید بسیاری برای جامعه ما دارد. مرحوم نائینی قبل از هرگونه بحثی در مورد مناسبات قدرت سیاسی، همّت خود را به رفع ظلم از ساحت مفاهیم و واژه های مورد استفاده در حوزه سیاست معطوف کرده و سعی نموده تا اندازه‌ای مفاهیمی از قبیل آزادی،مساوات،قانون اساسی،مجلس و غیره را شفاف سازد و آنها را به گونه ای در نظر بگیرد که با آمو��ه‌‌های دینی سازگار باشد. مرحوم نائینی در شیوه برخورد با مدنیّت غربی و مفاهیم نوظهوردر گفتمان غربی روشی را برگزیده که به او امکان مواجهه فعّال می دهد. ممکن است تحلیل و شفاف سازی ایشان با کاستی هایی مواجه باشد،ولی منظری که او در برخورد با مفاهیم نوظهور اتخاذ کرده می تواند برای جامعه امروز ما مفید باشد.
نکته حائز اهمیت در شناخت و تحلیل گفتمان و آراء مرحوم نائینی، بررسی و تدقیق نسبت به بستر فکری و اجتماعی ایشان که متأثر از آن بوده است. یکی از عوامل موثر در رویکرد مرحوم نائینی خارج شدن جامعه اسلامی از وضعیت اولیه رو به ترقی و دچار شدن به انحطاط و عقب ماندگی، ایشان را به عنوان فقیهی اسلام شناس به تأمل در چنین وضعیتی قرار داد تا پرسش معناداری را درمورد اندیشه سیاسی اسلامی طرح کند.خروج جامعه اسلامی از وضعیت اولیه و دچار آن به مُلک و سلطنت و تبعات منفی ناشی از آن مرحوم نائینی را بر آن داشت تا با تأملاتی در منابع اسلامی طرحی نو در مناسبات سیاسی دراندازد. یکی دیگر از عوامل تاثیرگزار دراندیشه ایشان حاکمیت این اصل تفسیر آیات کریمه قرآنی است که در تفسیر و فهم قرآن بایدعلاوه بر «شأن نزول» و «فضای نزول» به «جّو نزول» هم توجه نمود. و این مهم را می‌توان از روح کلی حاکم بر عبارات ایشان استظهار و استنباط کرد.
اصل موثر دیگر در فضای حاکم بر آراء و اندیشه‌های مرحوم نائینی بستر خانوادگی، فرهنگی،سیاسی و خانوادگی ایشان است. نوع بینش دین شناختی و جهان بینی ایشان کاشف از آن است که معتقد است می توان اصول تمدن و قواعد اداره زندگی انسانی در حوزه سیاست را از درون منابع دینی استخراج نمود.آن چه مسلّم است تبیین این اصول موثر ثلاثه در آراء و اندیشه مرحوم نائینی باید در محمِل خودش مورد مدّاقه قرار گیرد تا کیفیت و کمیت آن هرچه بیشتر واضح و مبرهن گردد و این نوشتار مجال چنین امری را ندارد. اما یکی از عناصری که باعث می‌شود ابعاد آراء مرحوم نائینی بطور همه جانبه مورد کاوش قرار نگیرد و بصورت تک بعدی بدان نگریسته شود بهره برداری متناسب سلایق سیاسی از آراء ایشان است. و به قول معروف «هرکسی از ظنّ خود شد یار من». (مهرنامه،ویژه نامه نوروز93).
بر فرض مثال یکی از مؤلفه‌های فکری مرحوم نائینی «اصل امر به معروف ونهی از منکر» است. دیگر از مؤلفه‌ها قاعده  «نفی سبیل» یا قاعده «حرمت إعانه بر گناه» است.این چند نکته بخشی از مؤلفه‌های آراء مرحوم نائینی درکتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله فی لزوم مشروطیة الدوله لتقلیل الظلم علی افراد الامه و ترقیة المجتمع» می باشد که متأسفانه از سوی فعالان سیاسی اصلاح طلب فقط بخشی از کتاب مستمسک قرار می‌گیرد.امید است سرمایه‌های فکری و معنوی بزرگان این سرزمین در همه دوره‌ها و توسط همه جریانات اعم از اصلاح‌طلب یا اصولگرا بصورت همه جانبه نگریسته شود و فارغ از تمایلات سیاسی و حزبی به نسل فعلی و آیندگان منتقل شود.در این نوشتار از کتاب اندیشه سیاسی آیت الله میرزا محمد حسین نائینی،عباس حیدری بهنوئیه، بوستان کتاب استفاده شده است.