از «ستاد فرماندهی کل قوا» تا «ستاد کل نیروهای مسلح»/ علیرضا جلالیان

 پایگاه بصیرت، گروه حماسه و جهاد/ 12 تیر ماه سالروز تشکیل ستاد فرماندهی کل قوا است. چیزی که در سال 68 و یک ماه پس از رحلت حضرت امام(ره) و به همت رهیر معظم انقلاب، امام خامنه ای(مدظله العالی) به وقوع پیوست. اما نمی توان در این خصوص گفت که مقدمات تشکیل چنین ستادی در سطح نیروهای مسلح در همین یک ماه زعامت ایشان رخ داده، بلکه مقدماتی بر این امر مترتب است که باید به آن ها نیز توجه شود. در ادامه این گزارش به بخشی از تاریخچه همکاری و هماهنگی نیروهای مسلح و نیز تشکیل ساختار و تشکیلات ستاد کل نیروهای مسلح می پردازیم. در این زمینه قابل ذکر است که در این گزارش تنها به اطلاعات آشکار، غیر محرمانه و کلی در خصوص ستاد کل نیروهای مسلح اشاره و اکتفا شده است.

اختلاف نظر در سطح فرماندهی و عملیات در دفاع مقدس

به دنبال اختلافات زیاد بین فرماندهان سپاه و ارتش در رابطه با نوع فرماندهی جنگ و نیز نوع طراحی عملیات ها به ویژه در سال های پایانی دفاع مقدس، فرمانده وقت سپاه و فرمانده نیروی زمینی ارتش در دوران دفاع مقدس برای حل این معضل تصمیم گرفتند تا خدمت امام(ره) برسند و ایشان یک نفر را بعنوان تصمیم گیرنده نهایی به آن ها معرفی کنند و این مقدمه ای شد برای تشکیل قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص) که فرماندهی جنگ را در سال های پایانی بر عهده داشت. حضرت امام خمینی(ره) هم بعد از مدتی از میان مسئولان کشور حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس را بعنوان قائم مقام خود در رابطه با فرماندهی کل قوا معرفی کردند که فرماندهی قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) هم با وی بود. اما تحولات و مسائل دفاع مقدس در سال انتهایی باز هم گره خورد و هنوز مشکلاتی در خصوص همکاری و تعاملات سپاه و ارتش در جنگ وجود داشت که در نتیجه طی تصمیمی موضوع تشکیل ستاد فرماندهی کل قوا همان موقع در دستور کار قرارگرفت. این مسئله و فراهم آوردن مقدمات آن حتی بعد از پذیرش قطعنامه ادامه یافت و با رحلت امام خمینی(ره) بازهم نیروهای مسلح پیگیر تشکیل این ستاد بودند، چرا که پس از دفاع مقدس لازم بود در حوزه نیروهای مسلح و تقسیم کار بین ارتش و سپاه یک ستاد مرکزی بوجود آید که ضمن نظارت و بررسی و تعیین خطوط و ماموریت های دو نیروی مسلح کشور اقدام به بازسازی و تجدید قوا نیروهای مسلح کند. این امر محقق شده و تشکیل ستادی بعنوان ستاد فرماندهی کل قوا در دوران امام راحل(ره) و بعد از پذیرش قطعنامه پیگیری شد و در مرحله اول و پیش از بازنگری قانون اساسی، نخست وزیر مسئول ستاد فرماندهی کل قوا بود. این در حالی بود که شورای عالی دفاع نیز در همان سال ها و بعد از پایان دفاع مقدس به شورای عالی امنیت ملی تغییر نام می دهد و بالاترین سطح تصمیم گیری در حوزه امنیت ملی بر عهده این شورا قرارداده می شود.

این تغییر ساختار ها نه بواسطه تغییر رهبری بلکه بواسطه پایان دفاع مقدس هشت ساله و تغییر رویکردهای کشور است، چرا که زمزمه بسیاری از این تغییرات به دوران پیش از رحلت حضرت امام خمینی(ره) باز می گردد. اما روند اجرای آن بیشتر مربوط به دوران زعامت امام خامنه ای می باشد. در ادامه به این روند اشاره خواهیم کرد:

 اولین مسئله مهم در این راستا به ریاست جمهوری رسیدن آقای هاشمی رفسنجانی بود که تا آن زمان هنوز سمت قائم مقامی فرمانده کل قوا را برعهده داشت. وی با توجه به زیاد شدن حجم کارهایش در رابطه با ریاست جمهوری از جانشینی فرماندهی کل نیروهای مسلح استعفا داد. متن این استعفا و پذیرش آن از سوی امام خامنه ای به قرار زیر است:

متن استعفای رئیس جمهور چنین است:
 
بسم الله الرحمن الرحیم
محضر مبارک حضرت آیةالله خامنه ای 
فرمانده کل نیروهای مسلح و رهبر معظم انقلاب اسلامی
با توجه به مسؤولیت جدید اینجانب و عدم فرصت کافی برای اداره امور نیروهای مسلح که نیاز به وقت زیادی دارد و امکان بروز ضعف و خسارت از این رهگذر برای امور کشوری و لشکری و با توجه به احاطه و آشنائی کامل آن مقام معظم به وضع نیروهای مسلح و امکان اعمال فرماندهی بدون واسطه و آثار سازنده ای که ارتباط مستقیم نیروها با شخص فرماندهی کل نیروهای مسلح می تواند در روحیه و نشاط و تحرک آنها داشته باشد با این که عنوان جانشینی فرماندهی کل نیروهای مسلح باعث افتخار و سربلندی اینجانب است ولی به خاطر حسن اجرای امور، خواهشمند است موافقت فرمائید که اینجانب از این سمت و مسؤولیت اداره نیروهای مسلح معاف باشم تا بتوانم به امور کشوری با وقت بیشتر بپردازم. امیدوارم با استمداد از عنایات الهی، آمادگی انجام هر گونه مأموریتی در این خصوص مثل گذشته در صورت ضرورت و نیاز داشته باشم.
اکبر هاشمی رفسنجانی
رئیس جمهور - 9/6/68

پاسخ رهبر معظم انقلاب و پذیرش استعفا

بسم الله الرحمن الرحیم
جناب حجةالاسلام والمسلمین آقای هاشمی رفسنجانی - ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران 
با سلام و تحیت، در پاسخ به استعفای جنابعالی از جانشینی فرماندهی کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی با توجه به مسؤولیت خطیر و بسیار مهم ریاست جمهوری و اداره کشور و دولت که اکنون بحمدالله با فضل الهی و اعتماد کم نظیر ملت به دست توانای شما سپرده شده است، موافقت و قبول خود را اعلام می دارم. لازم می دانم از زحمات طاقت فرسا و مستمر جنابعالی در تمشیت امور ارتش و سپاه در دوران پر ماجرای جنگ تحمیلی و اداره و فرماندهی نیروهای مسلح و هدایت آن در عملیات جنگ که همیشه با تلاش شبانه روزی و در موارد متعدد با پیروزی های بزرگ برای ملت ایران همراه بود، صمیمانه تشکرکنم.
آن دوران در سابقه درخشان مجاهدات جنابعالی صفحه منوری است که هرگز از حافظه ملت وفادار ما زدوده نخواهد شد «و ما عندالله خیر و ابقی.»
خداوند وجود پربرکت شما را برای انقلاب و اسلام محفو�� بدارد و توفیقات خود را بر شما ارزانی فرماید.
والسلام علیکم و رحمةالله 
سیدعلی خامنه‌ای 
11/6/68

 پس از این موضوع و نیز حذف نخست وزیری از ساختار دولت جمهوری اسلامی لازم بود تا در رابطه با نیروهای مسلح تصمیم مهمی اتخاذ شود و آن هم انتخاب یک نفر بعنوان رئیس ستاد فرماندهی کل قوا بود که رهبر معظم انقلاب به جهت این که در این زمینه اختلافی بین سپاه و ارتش رخ ندهد، دکتر سید حسن فیروزآبادی که سابقه حضور در دفاع مقدس بعنوان جهادگر و بسیجی داشت را بعنوان ریاست ستاد خود در حوزه نیروهای مسلح مشخص کردند. به علاوه ایشان در رابطه با حوزه فرماندهی کل قوا در ساختار دفتر رهبری، دفتر نظامی تشکیل دادند و سردار شیرازی را به عنوان مسئول دفتر نظامی فرمانده کل قوا منصوب کردند که مستقل از ستاد فرماندهی کل قوا بوده و مسئول پیگیری امورات نظامی، انتصابات فرماندهان و ابلاغ احکام  و دستورات فرمانده کل قوا باشد.

حکم انتصاب رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به قرار زیر است:

بسم‌الله‌ الرحمن ‌الرحیم‌
برادر بسیجی‌ آقای‌ دکتر سید حسن‌ فیروزآبادی‌
نظر به‌ سوابق‌ انقلابی‌ و تعهد و حسن‌ تدبیر و عمل‌ و تلاشهای‌ صادقانه‌ در خدمت‌ به‌ نیروهای‌ مسلح‌ جمهوری‌ اسلامی‌ و تجارب‌ ذی‌قیمتی‌ که‌ به‌ دست‌ آورده‌اید، شما را به‌ ریاست‌ ستاد کل‌ نیروهای‌ مسلح‌ منصوب‌ می‌کنم‌.
وظایف‌ کلی‌ این‌ ستاد عبارت‌ است‌ از سیاست گزاری‌ و هدایت‌ عمومی ‌نیروهای‌ مسلح‌ طبق‌ تدابیر فرماندهی‌ در ابعاد گوناگون‌: آموزش‌، سازماندهی، تجهیزات‌ و نیروی‌ انسانی‌ در جهت‌ تقویت‌ و کفایت‌ نیروی‌ دفاعی‌ کشور و نیز ایجاد هماهنگی‌ میان‌ دو سازمان‌ ارتش‌ و سپاه‌ در اقدامات‌ عملی‌ و نیز درطرح های‌ بلند مدت‌ و نظارت‌ بر حسن‌ اجرای‌ تدابیر فرماندهی‌ در نیروهای‌ مسلح‌. شرح‌ وظایف‌ تفصیلی‌ متعاقباً ابلاغ‌ خواهد شد.
توفیقات‌ شما را در انجام ‌وظایف‌ بزرگ‌ خود، از خداوند مسألت‌ می‌نمایم‌.
سید علی‌ خامنه‌ای‌

4/7/68

پس از این مسئله با توجه به این که ساختار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی دارای دو بازوی حفاظت اطلاعات و عقیدتی سیاسی نیز است، فرمانده معظم کل قوا در احکام جداگانه ای مسئولان دفتر عمومی حفاظت اطلاعات و دفتر عقیدتی سیاسی ستاد فرماندهی کل قوا را نیز منصوب فرمودند. که انتصاب رئیس دفتر عقیدتی سیاسی همزمان با انتصاب ریاست ستاد کل نیروهیا مسلح انجام شد و بعد از مدتی هم انتصاب ریاست دفتر عمومی حفاظت اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح صورت گرفت.  که احکام انتصاب ایشان به این قرار است:

انتصاب رئیس دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی کل قوا

 متن حکم رهبر انقلاب اسلامی به این شرح است:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم‌
جناب‌ حجة‌الاسلام‌ آقای‌ حاج‌ شیخ‌ محمد مهدی‌ موحدی ‌کرمانی‌ دامت‌تأییداته‌
نظر به‌ مراتب‌ دانش‌ و تعهد و تجارب‌ ممتد جناب‌ عالی‌ در امور عقیدتی‌، سیاسی‌ نیروهای‌ مسلح شما را به‌ ریاست‌ دفتر عقیدتی‌ سیاسی‌ ستاد فرماندهی‌ کل‌ نیروهای‌ مسلح‌ منصوب ‌می‌کنم‌.
مأموریت‌ اصلی‌ آن‌ دفتر ایجاد هماهنگی‌ میان‌ سازمان های عقیدتی ‌سیاسی‌ در کلیه‌ی‌ نیروهای‌ مسلح‌ و ایجاد وحدتِ‌ روش‌ و رسیدگی‌ به‌ مسایل ‌آنهاست‌.
از خداوند متعال‌ توفیق‌ جنابعالی‌ و سایر آقایان‌ محترم‌ را مسألت ‌می‌کنم‌.
سید علی‌ خامنه‌ای
4/7/68

انتصاب رئیس دفتر عمومی حفاظت اطلاعات فرماندهی کل

 بسم‌اللَّه‌الرّحمن‌الرّحیم‌

جناب آقای محمد علی نظران

نظر به مراتب تقوا، تجارب و اطلاعات ارزنده در سطوح بالای تصمیم‌گیری و سیاستگذاری در امور نیروهای مسلّح، ضمن حفظ مسؤولیت اداره‌ی کمیسیون اسرا، شما را به سمت «ریاست دفتر عمومی حفاظت اطلاعات» مستقر در ستاد فرماندهی کل قوا و عضویت در شورای هماهنگی اطلاعات منصوب می‌کنم.

وظیفه‌ی اصلی این دفتر، هماهنگی میان حفاظت های نیروهای مسلّح و ایجاد وحدت روش و انتقال نظرات عمومی فرمانده‌ی کل قوا درباره‌ی حفاظت ها به سازمان های حفاظت نیروهای نظامی و انتظامی می‌باشد.

سیّد علی خامنه‌ای - 4/11/1368

بعد از انجام این انتصابات در طی 26 سال گذشته تغییراتی هم در مسئولان دفاتر عقیدتی و سیاسی و دفتر عمومی حفاظت اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح انجام شد که بعضا از رسانه ها نیز اعلام شده است.

مقام معظم رهبری پس از اتمام مراحل اولیه تشکیل ستاد فرماندهی کل قوا، در اسفند ماه سال 68 با حضور در ستاد فرماندهی کل قوا با برگزاری جلسه مشترک با رؤسا و مدیران بخش های مختلف این ستاد از نزدیک در جریان کارها قرارگرفته و رهنمودهای لازم را در این رابطه به مسئولان ارائه کردند.

جلسۀ مشترک رؤسا و مدیران ستاد فرماندهی کل قوا در محضر امام خامنه ای

21 اسفند سال68 بود که با حضور رهبر معظم انقلاب در ستاد کل قوا، جلسه مشترک رؤسا و مدیران بخش های مختلف این ستاد تشکیل شد و طی آن فرمانده کل قوا در تشریح مأموریت های اساسی این ستاد گفتند: «ستاد فرماندهی کل قوا با هدف ایجاد هماهنگی میان ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عنوان دو سازمان رزمی و نظامی کشور و نیز حفظ حقوق هر یک از آنها با در نظر گرفتن حقوق سازمان دیگر تشکیل شده است. لذا این دو سازمان که هر یک دارای مأموریت های ویژۀ خود می باشند. موظف به هماهنگ کردن خود با خط مشی ترسیم شده از سوی این ستاد هستند.»
فرمانده کل قوا از هدایت عمومی و کلی نیروهای مسلح به عنوان یک وظیفه مهم ستاد فرماندهی نام بردند و ضمن اشاره به خصوصیات بسیار برجسته جمهوری اسلامی ایران در عرصه بین المللی بر ضرورت آماده ساختن این ستاد برای حرکت در جهت طرح های بلند مدت آموزشی، سازماندهی و عملیاتی و نیز طراحی رفتار کلی نیروهای مسلح تأکید کردند.
رهبر انقلاب اسلامی در بخش دیگری از بیاناتشان فرمودند: «کشور انقلابی ایران دارای مردمی سلحشور و شجاع است و موقعیت جغرافیایی آن در ثبات کل جهان ت����ثیر دارد. ایران یک سرزمین آماده برای عمران و آبادانی و برخوردار از منافع و برکات فراوانی است و نظام حاکم بر این کشور مبتنی بر یک تفکر نوین مذهبی است. عدالت اجتماعی، حقوق بشر و آزادی های فردی در ایران به سبکی است که اسلام مطرح می کند و این از آنچه که در دنیای به اصلاح سوسیالیسیم و یا دمکراسی مطرح می شود پیشرفته تر است. این واقعیت از خلال برخی اظهار نظرها آشکار می شود و متفکرین و سیاستمداران برجسته دنیا نظر کاملاً مثبتی نسبت به جمهوری اسلامی ایران ابراز داشته اند. »

اعطا لباس بسیجی به رئیس ستاد فرماندهی کل قوا

حضرت آیت الله خامنه ای از تمامی کارکنان مستقر در ستاد فرماندهی کل قوا به عنوان عناصر نظامی یاد کردند و در پایان سخنانشان ضمن اعطاء لباس فرم بسیج به دکتر فیروزآبادی رئیس ستاد فرماندهی کل قوا فرمودند: «هدف از تهیه لباس فرم برای بسیج به هیچ وجه به معنای ایجاد یک سازمان سوم رزمی در مقابل ارتش و سپاه نیست بل����ه ما به این ترتیب انجام وظایف معین یک نظامی، توسط یک فر�� غیر نظامی را ارج نهاده و قصد داریم آنرا مورد توجه خاص قراردهیم.»
 
  سال 1370 همزمان با تغییرات گسترده در سپاه از جمله ورود درجه و جایگاه سازمانی جدید، ساختار ارتش و سپاه دستخوش کمی تغییرات شد و در این میان به علت تغییر کاربری برخی ستادها نام آن ها نیز تغییر پیدا کرد. رهبر معظم انقلاب در فرمانی به دکتر فیروزآبادی و سرلشکر محسن رضایی برای تغییر عنوان «ستاد فرماندهی کل قوا» به «ستاد کل نیروهای مسلح» و «ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» به «ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» دستورات لازم را صادر فرمودند:

بسم‌اللَّه‌الرّحمن‌الرّحیم‌

برادر بسیجی، جناب آقای دکتر سیّد حسن فیروزآبادی‌

سردار سرلشکر پاسدار محسن رضایی‌

با نگرش به تنوع مأموریتهای نیروهای مسلح کشور - اعم از ارتش، سپاه، بسیج و نیروی انتظامی - که در کنار یکدیگر، پاسداری از امنیت ملی و نظام جمهوری اسلامی ایران را عهده‌دار می‌باشند، برای یک‌آهنگی هرچه بیشتر نیروهای مسلح، مقرر می‌گردد:

1. عنوان «ستاد فرماندهی کل قوا» به «ستاد کل نیروهای مسلح» تغییر یابد و رئیس این ستاد از شخصیت حقوقی «رئیس ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح» مندرج در اصل 176 قانون اساسی برخوردار باشد.

 2 عنوان «ستاد کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی»، با همان مأموریت و وظایف، به «ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» تبدیل گردد.

توفیق شما برادران و سردار سرتیپ پاسدار ذوالقدر، رئیس ستاد مشترک سپاه را در ایفای وظایف خطیرتان از خداوند متعال خواستارم.

سیّد علی خامنه‌ای - 25/10/1370

پس از این تحولات و انتصاب رئیس ستاد مشترک ارتش و فرماندهان نیروهای سپاه و ارتش در سال های بعد ارتش نیز صاحب فرمانده کل شد. البته اعطا درجه سرلشکری به دکتر فیروزآبادی هم از دیگر مسائل این سال ها بود. در طی این ساله ها با تجمیع کمیته های انقلاب اسلامی، با شهربانی و ژاندارمری و شکل گیری نیروی انتظامی روند انتقال هدایت و فرماندهی این نیرو به ستاد کل نیروهای مسلح آغاز شد و بعد از مدتی با روی کار آمدن فرمانده جدید سپاه و تغییرات ساختاری در این نهاد، ستاد مشترک سپاه به ستاد فرماندهی کل سپاه تغییر نام داد، سپاه های استانی در سپاه شکل گرفت و مسئول ستاد مشترک سپاه در پست جدید سازمانی معاون هماهنگ کننده جای داده شد و تغییراتی هم در ساختار ارتش صورت گرفت. بدین معنا که ارتش هم صاحب ستاد فرماندهی کل ارتش شد و مسئول ستاد به معاون هماهنگ کنند تغییر نام داده و تغییرات گسترده سازمانی همزمان با سپاه و بسیج، در ارتش با ارائه طرح ها از طرف ستاد کل نیروی های مسلح به محضر فرمانده معظم کل قوا رسیده و تصویب ایشان انجام شد و البته تغییراتی هم در سطح ساختاری در ستاد کل نیروهای مسلح انجام گرفت که از جمله آن ها تقسیم معاونت های این ستاد در چهار رکن علاوه بر وجود عقیدتی سیاسی و حفاظت اطلاعات و تقویت بخش های فرهنگی و غیر نظامی ستاد از جمله بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس و سازمان پدافند غیر عامل بود.

دیگر نکته ای که می توان در این میان به آن اشاره داشت اعطا درجه سرلشکری به سردار قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه بود که تا پیش از آن نامی از این نیرو به طور رسمی در سطح جمهوری اسلامی و نیروهای مسلح برده نمی شد. این خبر چهارم بهمن سال 1389 بطور رسمی از طریق خبرگزاری ها منتشر شد که به این شرح است:

سردار قاسم سلیمانی به درجه سرلشکری نائل شد

با حکم فرمانده معظم کل قوا درجه سرلشکری به سردار قاسم سلیمانی اعطا شده است.

سرلشکر قاسم سلیمانی از فرماندهان ارشد جنگ تحمیلی به شمار می‌رود که در ایام دفاع مقدس فرماندهی لشکر 41 ثارالله را به عهده داشت. این فرمانده عالیرتبه سپاه پاسداران پس از پایان جنگ تحمیلی با حضور در پست های خطیر در سپاه به انجام وظیفه پرداخت تا اینکه در اواخر دهه 70 با حکم فرمانده معظم کل قوا به عنوان فرمانده نیروی قدس سپاه مشغول به کار شد.

نکته جالب توجه در این زمینه این که تمام این تغییر و تحولات در اثر تجربیاتی بود که جمهوری اسلامی از موضوع دفاع مقدس کسب کرده است. بر اساس اصول و قوانین رایج نظامی در سطح عالم در مدل های سازمان های نظامی دنیا در دو ساختار ناتو یا ورشو تعریف می شوند که نیروهای مسلح جمهوری اسلامی امروز الگوی جدیدی از ساختار نیروهای مسلح را ارائه دادند که تقلید از هیچ یک از ساختار گذشته نیست و امروز بر اساس تجربه و آزمون توانسته یک ساختار و الگوی جدید نظامی را در جهان مطرح کند که در آن هشت رده نیرویی غیر موازی (زمینی مشترک، دریایی اقیانوس پایه، دریایی چریکی، هوایی، هوافضا، پدافند هوایی، نهضت ها) و یک سازمان مردم پایه (بسیج) و تشکیلات انتظامی(نیروی انتظامی) و... کاملا تعریف شده و در کنار هم با هم افزایی در راه رشد و اعتلای کشور و حفظ امنیت پیش می روند و البته در راه دفاع از کشور هم در حوزه های نظام یو سخت فعالیت کرده و هم در حوزه های دفاع نرم و نیمه سخت ایفای نقش می کنند.