حقوق بشر و حقوق بشردوستانه

 سایت بصیرت، گروه فرهنگی/ اتفاقات اخير منطقه و كشتار مردم بي‌گناه و زنان و كودكان غزه و سكوت جهاني در برابر آن، سوالات زيادي را براي مردم اين كره خاكي ايجاد مي‌نمايد! اين بار نيز برخي از ساكنين كشورهاي مسلمان و غير مسلمان اعتراض خود را با تظاهرات‌ها ابراز داشتند اما دولت‌ها و حاكميت آنها نه همه حكمي صادر، بلكه اعتراضي هم نكردند. به‌خصوص جايگاه حقوق بشر و نقش نهادها وسازمان‌هاي حقوقي بين‌المللي مرتبط به آن در اين مواقع از پرسش‌هاي مدنظر است.

در اين ميان ناديده گرفتن حقوق مردم مسلمان از ديرباز از سوي غير و حتي برخي گروه‌هاي به ظاهر مسلمان برخلاف آنچه تعاليم ديني و اسلامي تاكيد بر كرامت انساني دارد، بسيار دردآور است. امروز شناخت اين مقوله، و تعهدات و تكاليف ناشي از حقوق بشر با عنوان «Human Rights» لازم است.

14مرداد روز حقوق بشر اسلامي و كرامت انساني است و امسال مقارن با 8 شوال سالروز تخريب قبور ايمه بقيع عليهم السلام توسط وهابيان جنايتكار(1344 ق.) نيز مي‌باشد. در اين سال‌ها از سوي نويسندگان و كارشناسان داخلي در مورد حقوق بشر بحث‌هايي صورت گرفته و بررسي تحليلي در اين باره و نسبت آن با موضوعات ديگر موضوع مهمي است.

كتاب «حقوق بشر و حقوق بشردوستانه» با رويكردي پژوهشي تحليلي توسط جناب استاد «دكتر ناصر قربان‌نيا» دانش‌آموخته حوزه و دانشگاه، و مدير كنوني دانشكده حقوق دانشگاه مفيد قم و عضو پژوهشگاه فرهنگ انديشه اسلامي تهيه و نگاشته شده است. شايان ذكر است اين استاد گرامي علاوه بر شخصيت علمي برجسته با پيشينه کسب عنوان پژوهشگر برتر کشورى، استانی و دانشگاهی در سال‌های متوالی 81، 82 ، 83 ؛ انتخاب آثار ايشان در جشنواره‌هاي كشوري، تالیف بیش از پنجاه مقاله و چاپ آن در مجلات معتبر علمی به زبان‌های فارسی عربی و انگلیسى و ديگر خدمات علمي مثل داوري و مشاوره همايش‌ها و تاليف دانشنامه‌ها، داراي سجاياي اخلاقي و فضايل و ويژگي‌هاي قابل توجهي مي‌باشند كه به حق الگويي مناسب در مجامع علمي براي دانشجويان هستند و پدرانه به تدريس علم و آداب مي‌پردازند.

 این کتاب از جمله کتاب‌هاي معتبر در عرصه حقوق عمومی و حقوق بشر می‌باشد که به واقع شایسته تحسین بوده و به همین دلیل در جشنواره فارابی لوح برگزيده، رشته حقوق در جشنواره فارابي سال 1388 را به‌دست آورد.

کتاب «حقوق بشر و حقوق بشردوستانه» از سه بخش تشکیل شده است و علاوه بر آن داراي يك مقدمه تحليلي است كه در مبحث دوم مقدمه بررسي مفهوم حقوق بشر، چيستي حق از نگاه حقوقي و فقهي، حق‌ها از منظر منشور حقوق بشر و... ارايه شده كه براي شناخت و مطالعه علمي مستقل نيز مفيد و قابل توجه است.

در پيشگفتار كتاب دارد:

حقوق بشر و حقوق بشردوستانه دو شاخه پر اهمیت حقوق به شمار می‌آیند. هر دو نظام به موازات هم دوره‌ای از اهمیت بی‌سابقه و توسعه سریع را تجربه می‌کنند. اهمیت روز افزون حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، امروزه این دو شاخه از حقوق را در مرکز توجه بین‌الملل قرار داده است.

در ادامه بيان مي‌شود: در این پژوهش که از روش تحلیلی عقلی پیروی شده، ضمن تبیین مبانی نظری، ماهیت، هدف، چارچوب، هنجار و ضمانت اجرای حقوق بشر و حق‌های مندرج در قواعد بشردوستانه، این امر را مبرهن می‌سازد که دو عنوان حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه دارای وجوه مشترک بسیار زیادی هستند.

اما نه می‌توان آن دو را یکی پنداشت و نه می‌توان یکی را جزئی از دیگری دانست و این دو نظام مکمل یکدیگرند، نه رقیب هم. می‌توان اصل عام احترام به کرامت انسانی را اساس و فلسفه وجودی حق‌های مطرح در دو نظام دانست، چنانکه دسته‌ای از این حق‌ها را می‌توان روایتی نو از حقوق طبیعی تلقی کرد.

توجه به کرامت انسان از آن‌رو که جانشین خدا در زمین است، روح خداوند در او دمیده شده و او مسجود ملائکه است، بسیار حایز اهمیت است.

نويسنده محترم حمایتی بودن را محور معاهدات در هر دو نظام مي‌داند و عقيده دارد: قواعد پرشماری در اسلام تعبیه شده است که هدف از آنها تماماً حمایت از انسان‌ها در زمان صلح و جنگ است و بی‌تردید میان موازین و مصادیق حقوق بشر مدرن و موازین اسلامی تعارض‌های آشکاری وجود دارد.

در بخش نخست كتاب از مبنای مشترک حقوق بشر و بشردوستانه و زوایای مختلف کرامت انسانی به عنوان مهم‌ترین مبنای مشترک موشکافی و آنگاه از حقوق طبیعی و توجیه اخلاقی حقوق بشر سخن گفته می‌شود.

در بخش دوم، افزون بر بررسی ماهیت قواعد و چارچوب هنجاری دو نظام، در مورد پیوند و نفوذ متقابل حقوق بشر و بشردوستانه بحث خواهد شد. پس از تبیین مبانی، توجیهات، ماهیت، چارچوب هنجاری و تعامل دو سویه، در بخش سوم وارد قلمرو اجرا شده، از ضمانت اجرا و تفاوت‌های دو نظام از حیث ساز و کارهای تضمین سخن گفته می‌شود. به اضافه بحث از نهادهای مسئولیت کیفری فردی، صلاحیت جهانی و بی‌کیفری؛ به تعهد تضمین قواعد در دو نظام و مداخله بشردوستانه توجه نموده، سرانجام گاهی به نهادهای نظارتی قضایی و شبه قضایی و ارتباط نهادهای نظارتی دو نظام رسیده می‌شود.

براساس پژوهش اين اثر: موضوع ميان حقوق بشر و بشردوستانه، براي نخستين بار در اواخر دهه 60 و اوايل دهه 70 قرن بيستم در سطح حقوقي و سياسي مطرح گرديد. و شايد بتوان گفت: براي اولين بار در سال 1967، نهادي بين‌المللي در جهت تقريب ميان حقوق بشر و بشردوستانه گام برداشت و از قابليت اعمال حقوق بشر در وضعيت منازعه مسلحانه سخن گفت. اسرائيل پس از اشغال كرانه باختري رود اردن در سال 1967 همواره آن مناطق را جزء لاينفك سرزمين خود تلقي كرده، بنابراين از اجراي ترتيبات مقرر در كنوانسيون چهارم ژنو خودداري مي‌كند. به منظور مقابله با اين ادعاي ناصواب و حمايت از اهالي اين سرزمين اشغالي، شوراي امنيت قطعنامه 237 را صادر نموده، در آن با صراحت اعلام مي‌كند كه حقوق بشر به ويژه نوع بنيادين آن بايد در زمان جنگ هم اعمال گردد.

ديوان بين المللي دادگستري در آراي متعددي بر حقوق بنيادين و غير قابل تعليق بشر تاكيد كرده است. ديوان در راي مشورتي 1996، به صراحت اظهار نمود:

«حمايت‌هاي مقرر در ميثاق بين‌المللي حقوق مدني و سياسي، در زمان جنگ از اجرا باز نمي‌مانند.» و مي‌گويد: «حكم به لزوم رعايت حق حيات انسان‌ها حكمي نيست كه بتوان نقض آن را تحت هيچ شرايطي مجاز دانست.» يعني حكمي است غير قابل تعليق. ديوان در راي 2004 راجع به ديوار حائل، ضمن تصريح بر قابليت اجراي كنوانسون‌هاي چهارگانه ژنو در سرزمين‌هاي اشغالي فلسطين، همچنين بر لازم الرعايه بودن كنوانسيون‌هاي حقوق بشري كه اسرائيل نسبت به آنه متعهد است تاكيد نمود.

اسرائيل به رغم اذعان به اينكه ميثاقين را امضا و تصويب نموده است، قابليت اعمال آن دو سند حقوق بشري را در سرزمين‌هاي اشغالي فلسطين انكار مي‌كرد.

اسرائيل با استدلالي واهي نه تنها خود را به اجراي مقررات حقوق بشر در سرزمين‌هاي اشغالي متعهد نمي‌داند، بلكه قابليت اجراي كنوانسيون چهارم ژنو را نيز به‌طور رسمي نمي‌پذيرد، هرجند ادعا مي‌كند «مقررات بشردوستانه» اين كنوانسيون را در عمل رعايت مي‌كند.

دولت امريكا همچون اسرائيل بر موضع «يا اين يا آن» پا مي‌فشارند و بر اين امر اصرار مي‌ورزند كه در جايي كه حقوق منازعات مسلحانه قابل اعمال است، قواعد حقوق بشر قابليت اجرا نخواهد داشت. ولي نهادهاي بين‌المللي همچون ديوان بين‌المللي دادگستري و كميته حقوق بشر بر قابليت هم زمان دو نظام بين الملل حقوق بشر و بشردوستانه تاكيد دارند.

 مدت انجام تحقيق اين اثر از سوي مولف محترم 14 ماه بوده و اين كتاب در 592 صفحه با قطع رقعی شوميز توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ انديشه اسلامي در سال 1387چاپ شده و چاپ دوم آن 1390 مي‌باشد.