پیکرهای شهدا چگونه احراز هویت می شوند

 اشاره: روزگاری در این سرزمین کسانی بودند که رفتند تا از آب، خاک، عزت و میهن اسلامی خود دفاع کنند. از بین کسانی که رفتند عده‌ای برگشتند و اکنون در میان ما زندگی می‌کنند، عده‌ای شهید شدند و برخی نیز به اسارت رفتند و از برخی همچون احمد متوسلیان هنوز خبری نداریم.

در این بین تعدادی از شهدا پیکرهای پاکشان به خانه و کاشانه برنگشت و در خاک‌های آن سرزمینی که مجاهدت کردند و یا در شهرهایی که محل زادگاه‌شان نبود، دفن شدند. جنگ که تمام شد، عده‌ای از رزمندگان، جهادی دوباره آغاز کردند. جهادی برای پایان چشم انتظاری مادران و پدران شهدای گمنام.

حماسه و جهاد/ یکی از این جهادگران دکتر محمود تولایی، متخصص بیوتکنولوژی و عضو هیئت علمی دانشگاه بقیة الله است که با وی گفت‌و‌گو کرده‌ایم:

چه شد که به فکر احراز هویت پیکرهای شهدای گمنام افتادید؟

تولایی: در دوران دفاع مقدس از جوان‌های آن روزگار بودیم و دوستان و همرزمانی داشتیم که در صحنه‌های نبرد جاودانه شدند و به شهادت رسیدند، همیشه حس من و همکارانم این بود که اگر مانده‌ایم، حتما تکلیف‌ بیشتری بر دوش ماست. زمانی که مدرک دکترای خود را گرفتم و با این فنون و تکنولوژی‌ آشنا شدم احساس کردم دراین زمینه خلاهایی هست و کسی به این موضوع نپرداخته است.

ازچه سالی شروع به فعالیت در این زمینه کردید؟

تولایی: از سال 80 این انگیزه در من ایجاد شد؛ بنابراین این موضوع را با متخصصانی که در این زمینه فعالیت می کردند و تفکر بسیجی داشتند در میان گذاشته و یک طراحی را آغاز کردیم. در ابتدا به دلیل اینکه سابقه پژوهش در این زمینه در کشور نبود لازم بود دور‌‌‌‌ه‌ آموزشی را سپری کنیم. گام اول آغاز فعالیت های پژوهشی در این زمینه بود. در همین راستا از ستاد کل نیروهای مسلح درخواست کمک کردیم و موضوع مورد استقبال کمیته جستجوی مفقودین قرار گرفت. بعد از چند سال تحقیق و پژوهش در این زمینه، موفق به دستیابی به این فناوری و تکنولوژی شدیم.

رسیدن به این موفقیت چه سختی‌هایی داشت؟

تولایی: تعداد محدودی از کشورهای توسعه یافته به این فناوری و تکنولوژی دسترسی دارند و در سایر کشورهایی که استفاده می‌شود سرنخ‌هایی از مراکز تحقیقاتی آمریکا وجود دارد. طبعا کشوری که با استکبار سر ستیز دارد و زیر بار ظلم نخواهد رفت، انتظار حمایت علمی از آنها نیز ندارد. به عنوان مثال به حسب روش‌های جاری یک پژوهش، بعد از جستجو و دنبال کردن مقالات علمی در این راستا، پژوهشگران آمریکایی حتی جواب ایمیل‌های ما را نمی‌دادند و ناچار بودیم که بنای این کار را خودمان انجام دهیم.

بنابراین با استفاده از ظرفیت‌های پژوهشی دانشگاه امام حسین(ع) و دوره‌های تکمیلی که در اختیار داشتیم و با استفاده از ظرفیت‌های بومی توانستیم به این علم دست پیدا کنیم و جزء چند کشوری باشیم که این علم را در اختیار دارد.

چه شهدایی را به شما ارجاع می‌دهند تا شما احراز هویت کنید؟ تنها شهدای گمنام یا آنهایی که ویژگی خاص دارند؟

تولایی: گروهی از پیکرهایی که تفحص می‌شوند، دارای کارت‌های برجا مانده و یا پلاک‌هایی هستند، در نتیجه این شهدا مفقود تلقی نمی‌شوند. اما گروهی از این شهدا هستند که هیچ گونه آثار قابل تشخیصی همراه خود ندارند؛ این شهدا به مرکز ما هدایت می‌شوند. مواردی هم هست که یک شهید با یک پلاک یافت می‌شود اما خانواده براساس یک سری شواهد و یا اطلاعاتی که ممکن است در ذهنشان باشد یا شنیده باشند، دلشان با قوت این موضوع را نمی‌پذیرند؛ برای مثال ممکن است، شنیده باشند که فرزندشان در عملیات بادگیر بر تن داشته است. حالا پیکر این شهید بدون بادگیر پیدا می‌شود و موجب تردید خانواده‌اش می‌شود. در حالی که تغییراتی از این نوع، ممکن است تحت تاثیر عوارض جوی قرا گرفته باشد. در چنین مواردی، هم خانواده و هم آن نمونه پیکر را به ما معرفی می‌کنند و برای برطرف شدن این شک و تردید، تشخیص صورت می‌گیرد.

در حال حاضر فعالیت گروه شما به چه صورتی هست؟

تولایی: از سال 81 طی هماهنگی که با جستجوگران تفحص سرزمین‌های دفاع مقدس شده است، تمام شهدایی که در عملیات‌های جستجوی نور تفحص می‌شوند، در اختیار ما قرار می‌گیرند تا از پیکر آنها نمونه برداری و فرآیند بررسی‌های ژنتیکی انجام شود و امروزخوشبختانه با سرعت خوبی در حال پاسخگویی به خانواده‌هایی هستیم که سالها چشم انتظار بازگشت پیکر فرزند خود هستند.

وقتی که این موضوع مطرح شد چه نظراتی مثبت و یا مخالفی وجود داشت؟ شما چه جوابی داشتید؟

تولایی: مخالفت‌هایی وجود داشت. بعضی‌ها اصلا درک و شناختی از این موضوع نداشتند. باور نداشتند که می‌توان چنین کاری را انجام داد تا شهدای گمنام تشخیص هویت داده شوند. برخی می‌گفتند موضوع تمام شده و برای دو دهه قبل بوده است. کشور یک بحران سختی را پشت سر گذاشته و خانواده‌ها با این موضوع کنار آمدند چرا شما به این موضوعات می پردازید؟ پاسخ من به همه‌ی آنها این بود که آیا تا به حالا شده است بچه شما از خانه بیرون برود و یک ساعت دیر کند؟ آیا تا حالا شده است آن یک ساعت بشود 3 ساعت؟ آیا تا حالا شده است آن 3 ساعت بشود یک شبانه روز؟ آن موقع چه حسی دارید. وقتی اینها را گفتم و آنها خوب احساس کردند. گفتم پس این را هم بدانید کسانی در این مملکت هستند که 30،20 سال هر روز درب خانه‎هایشان را آب و جارو می‌کنند و منتظر خبری از شهید خود هستند.

نظر رهبر معظم انقلاب را در این باره جویا شده‌اید؟

تولایی: برای انجام این کار لازم بود بخشی از نمونه بافت استخوانی را تحت تاثیر فرآیندهای آنزیمی و شیمیایی قرار دهیم و پودر بکنیم، برخی از نمونه‌ها باید به عنوان یک ماده زائد آزمایشگاهی حذف می‌شد، برای همه این کارها ما نیاز به اخذ مجوز و فتوا بودیم. اصل این موضوع را در قالب یک استفتا خدمت مقام معظم رهبری ارسال کردیم، در سال 81 پاسخ این استفتا داده شد و جواب معظم له ما را جدی‌تر و امیدوارتر کرد تا فرآیند را ادامه دهیم و در حال حاضر حضرت آقا در جریان فعالیت‌های ما هستند.

نحوه‌ی نمونه گیری و آزمایش‌هایی که انجام می دهید به چه صورتی است؟

تولایی: هر پدر و مادری نیمی از اطلاعات ژنتیکی را به فرزندان خود منتقل می‌کنند. ردیابی ژنتیک بین مادر، پدر و فرزندان باعث می‌شود ما را به یک رمز، راز و سر ژنتیکی آشنا کند. کاری که ما انجام می‌دهیم، آناتومی و پیکر شناسی شهدا توسط متخصصین آنتروپولوژی است. بخش کوچکی از نمونه‌ برداشت می‌شود و در فرآیند آزمایشگاهی اول مواد معدنی کلسیم و فسفر بافت‌های استخوانی جدا می‌شود و باقی مانده نمونه حذف می‌شود. بعد از اینکه به هسته سلول رسیدیم با آزمایش‌هایی به ماده اصلی ژنتیک دست پیدا می‌کنیم و درنهایت یک مطالعه ویژه بر روی ژنتیک صورت می‌گیرد و اطلاعات به دست آمده به یک بانک اطلاعاتی وارد می‌شود. در بخش دیگر خانواده‌های شهدای گمنام هستند که با نمونه‎ای مثل نمونه خون، بافت دهانی و یا نمونه‌های دیگر اطلاعات آنها را به دست می‌آوریم، آنها را با همین فرآیند مورد بررسی قرار می‌دهیم و گنجینه ژنتیکی به بانک اطلاعاتی دیگری وارد می‌شود و به وسیله نرم افزارهای پر قدرت بین اطلاعات ژنتیکی شهدا و خانواده‌هایشان تطبیق صورت می‌گیرد و در نهایت به تشخیص خواهیم رسید.

دلیل اینکه شهید گمنام بعد از خاکسپاری احراز هویت می‌شود، چیست؟

تولایی: وقتی از شهید گمنام نمونه‌گیری انجام می‌شود پیکر او به معراج شهدا باز پس داده می‌شود، کدی در روی کارت سبز این شهید ثبت می‌شود بنابراین ممکن است چهار سال، دو سال و یا حتی شش ماه بعد به نمونه خانواده‌ها برسیم و این طبیعی است که بعد از گذشت مدت‌ها این شهدا شناسایی شوند.

زمانی که این کار را انجام می‌دهید و خانواده‌ای را از چشم انتظاری در می‌آورید، چه احساسی دارید؟

تولایی: ما خودمان را جزئی از این خانواده‌ها می‌دانیم که با لبخند آنها خوشحال می‌شویم و با غم و غصه آنها همراه هستیم. انگار به دنبال جستجوی عزیزان خودمان هستیم. وقتی که فرزندی شناسایی می‌شود و خانواده آن شهید احساس سبکی می‌کند و غم را فراموش می‌کند، خدا را شکر می‌کنیم که این توفیق نصیب ما شده تا این لبخند رضایت را بر لبان پدران و مادران بزرگوار شهدا بنشانیم.

دکتر تولایی در پایان مصاحبه گفت: امروز بیش از سی سال از آغاز جنگ تحمیلی علیه ملت ما می‌گذرد، اما همچنان یاد و نام شهدا دغدغه جدی مردم ما است. هنوز هم آرمان‌های شهدا برای مردم ما اهمیت دارد، امروز وقتی به سراغ خانواده‌هایی که شهید مفقود الاثر در دوران دفاع مقدس داشتند می‌روید، با دلهره در را به روی شما باز می‌کنند؛ چون منتظرند.