عمار: نماد بصیرت و روشنگری

نهم صفر المظفر مصادف است با سالروز شهادت صحابی گرانقدر رسول خدا صلی الله علیه و آله جناب عمار یاسر است. او که در سال 37 ق در جنگ صفّین به شهادت نایل آمد. چند سالی است که رهبر معظم انقلاب و به خصوص در فتنه 88 در برخی سخنرانی ها جمله معروف" أینَ عمار"را با ذکر برخی نکات برای مردم بیان کردند؛ ولی آیا تا به حال از خود سوال نموده ایم که عمّار چه خصوصیتی داشت که مقام معظم رهبری ایشان را به عنوان فردی شاخص معرفی کردند؟ در نوشتار کوشش می شود به این سؤال پاسخ داده شود.

عمار کیست؟

عمار بن ياسر مكنّى به أبى‌ يقظان از صحابه نزديك رسول خدا صلی الله علیه و آله و از ياران با وفاى اميرمؤمنان علیه‌السلام بود. وى پيش از هجرت در مكه معظمه ديده به جهان گشود. هنگامى كه پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله به رسالت برانگيخته شد، عمار از نخستين افرادى بود كه به آن حضرت ايمان آورد. وى در تمامى جنگ‌ هاى پيامبر صلی الله علیه و آله حضور يافت و در ركاب آن حضرت، با دشمنان اسلام با تمام توان مبارزه كرد. پيامبر صلی الله علیه و آله به وى علاقه ويژه اى داشت و او را يكى از خواص خود مى‌ دانست. عمار، پس از رحلت پيامبر صلی الله علیه و آله از معتقدان به ولايت و خلافت حضرت امام علی بن ابى‌ طالب علیه‌السلام بود و در اين راه به مانند ساير اصحاب با وفاى آن حضرت، تلاش زیادی به عمل آورد. وى پيوسته در كنار اميرمؤمنان علیه‌السلام و از علاقه‌ مندان به آن حضرت بود و مقام و حق آن حضرت را به نيكى مى‌ شناخت. به همين جهت هيچ گاه از او فاصله نگرفت و او را در عرصه هاى مهم سياسى و اجتماعى تنها نگذاشت.

حضرت على علیه‌السلام پس از انتخاب شدن به خلافت، با اين كه بسيارى از ياران وفادار و شايسته خويش را براى حكمرانى به شهرها اعزام كرده بود، ولى عمار را به عنوان يك مشاور و همراز ديرين در نزد خود نگه داشت و در تمامى امور سياسى، اجتماعى و نظامى با او مشورت مى كرد و احترامش را به نيكى نگه مى داشت. عمار نيز با اين كه در حدود 90 سال از عمرش گذشته بود، همچون يك سرباز فداكار و پا در ركاب در خدمت امام على بن ابى طالب علیه‌السلام قرار داشت و تمام مأموريت ها و دستورات آن حضرت را به مانند مأموريت ها و دستورات پيامبر صلی الله علیه و آله به خوبى و نيكى انجام مى داد. در نهایت امر، عمار یاسر در سال 37 ق در جنگ صفّین به شهادت نایل آمد. حضرت علی علیه السلام در غم از دست دادن عمار، بسيار ناراحت بود و مى فرمود: هر كس از وفات عمار دلتنگ نشود، او را از مسلمانى نصيبى نباشد.

ویژگی های برجسته عمار

دعای پیامبربرای عمار

در ابتدای رسالت پیامبر کافران مکه که از شکنجه بی امان عمار یاسر و از صبوری و استقامت او به ستوه آمده بودند و دیگر هیچ امیدی به برگشت او از اسلام برایشان نمانده بود، او را در حالی که همچنان فریاد توحیدش بلند بود، در آتش افکندند. رسول گرامی اسلام با دلی دردمند از این همه شکنجه یارانش، برای عمار دعا کرد و فرمود: «ای آتش! سرد و سالم باش برای عمار، چنان که برای ابراهیم، سرد و سلامت گشتی.» به دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله، عمار از آتش آسیبی ندید. او باقی ماند تا وفاداری‌اش را تا آخرین لحظه عمر خویش به اسلام و پیامبر اسلام ثابت کند و در مقاطعی حساس، اسلام واقعی را بنمایاند و فریاد کند.

حضوری فعال در کنار پیامبر

عمار از آن دسته کسانی بود که در جنگ بدر در کنار پیامبر خدا قرار داشت و در آن خوش درخشید و در جنگ خندق نیز حضوری فعال داشت و در آن نیز خوش درخشید و در همه صحنه های دیگر نیز با رسول خدا بود. در جنگ با اهل ردّه نیز حضوری فعال داشت و با منطق ایمانی خود مسلمانان را به جنگ تشویق می کرد و از آنان می خواست برای رسیدن به بهشت، از خود پایمردی و استقامت نشان دهند.

عمار ملاک حقانیّت

نه فقط یاران امام علی علیه السلام که همه مسلمانان، عمار یاسر را به خوبی می شناختند و همه از وفاداری اش به رسول خدا صلی الله علیه و آله و از محبوبیت او نزد ایشان خبر داشتند. به دلیل روایت هایی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره عمار یاسر در یادها مانده بود، عمار برای بسیاری از مردم ملاک حقانیت بود. ابن ابی الحدید، از بزرگان علمای اهل سنت و شارح نهج البلاغه، آن گاه که از جنگ صفین یاد می کند، حضور عمار را در یک جبهه، ملاک بر حق بودن آن جبهه و باطل بودن جبهه مخالف در نگاه همه مردم می شمارد و آن گاه خود از این نکته تعجب می کند که مردم عمار یاسر را ملاک حق می دانستند، ولی از امام علی علیه السلام غافل بودند. اینها دردهایی بود که سینه کسانی چون عمار را به سختی می گداخت؛ گویی مردم نه در پی حقیقت، که در پی فتنه و هیاهو و خواهش های نفسانی خویش بودند و خوشا سعادت آنان که در پایداری بر حق سعادت واقعی را جستند.

نهیب زنی به خواص بی بصیرت و ساکتین

عمار در زمان مشکلات، می رفت سراغ خواص از محکم ها تا متزلزل ها و حتی متهمین به نفاق! حتی اصرار داشت به مغیره او هم جواب داده بود مدتی مهلت می خواهم تا این افق تیره و تار روشن شود و ماه طلوع کند آن گاه با بصیرت گام بردارم. به او جواب داد: «پناه بر خدا ای مغیره! با آنی که چشم بصیرتت روشن شده است می خواهی کور بمانی؟ و مانند کوران در گوشه ای بنشینی؟ فکری به حال خودت بردار! و ببین به چه می نگری و چه می کنی؟ اما من کسی هستم که جز در صف مقدم گامی برنخواهم داشت.

عمار، قطب اصلی جنگ

در جنگ صفین عمار از قطب‌های اصلی جنگ به حساب می آمد. او علاوه بر حملاتی که خود انجام می داد، قهرمانان را به جنگ و پیش بردن پرچم تشویق می کرد. نصربن مزاحم بعضی از موقعیت‌های هولناک عمار را به خوبی توصیف کرده است: "اسب ها برای نبرد بیرون شدند و در برابر همدیگر صف آرایی کردند و مردم به سوی همدیگر پیشروی می کردند. عمار زره ای سفید به دست داشت و می گفت: ای مردم! جان‌ها به سوی بهشت می روند. پس با اینان به گونه‌ای بجنگید که گوش‌ها نشنیده باشند و کشتگان آن قدر زیاد شدند تا جایی که مردان طناب خیمه را به دست و پای کشتگان می بستند و می کشیدند."

عمار و خلفا

در رابطه با خلافت، موضع عمار متأثر از مواضع امام علی (ع) بود و هیچ کاری را بدون مشورت و نصیحت آن حضرت انجام نمی داد و مبنای او در موضع‌گیری دو امر اساسی بود؛ یکی وصیت پیامبر به خلافت امام علی (ع) بود که در حدیث موالات و احادیث دیگر بیان شده بود و دیگر این که پیامبر اسلام به عمار درباره امام علی (ع) فرموده بود: "ای عمار! علی تو را از هدایت بر نمی گرداند و به سوی اوهام و خیالات راهنمایی نمی نماید. ای عمار! اطاعت از علی اطاعت از من است و اطاعت از من اطاعت از خداوند عزوجل است." مخالفت عمار با جانشيني خلفا پس از رحلت رسول اکرم صلي الله عليه و آله از حساس­ترين نقاط زندگي عمار است؛ اما هرگاه مصلحت اسلام اقتضا مي­کرد، با توجه به رضايت علي عليه السلام مسؤوليت­هايي را مي پذيرفت.

عمار در جنگ جمل

در روز جنگ جمل عمار بسیار کوشید که این نزاع را با روش‌های مسالمت آمیز خاموش نماید. از این رو بین دو صف ایستاد و گفت: "ای مردم! چقدر درباره پیامبر خود بی انصاف هستید که زنان خود را در پرده نگه داشته‌اید و زن پیامبر را به مصاف شمشیرها آورده اید." او با سخنان خود هدف‌های اصلی مخالفان را برملا ساخت. از این رو او را آماج تیرها قرار دادند. در این جا بود که عمار دید راهی برای متوقف کردن نبرد نیست. بنابراین به سوی جنگ دعوت کرد.
وقتی عمار به عایشه نزدیک شد، عایشه در کجاوه‌ای روی شتر قرار داشت. عمار به او گفت: "چه می خواهی؟ گفت: خون عثمان. گفت: خداوند در این روز، طغیانگر و خواهان ناحق را بکشد. سپس گفت: ای مردم شما به خوبی می دانید که کدام یک از ما در کشتن عثمان دست داشتیم."

عمار و تشخیص حق و باطل

مقام معظم رهبری حفظه الله با اشاره به این نکته که آنچه در عبادت و معنویت تأثیرگذار می باشد، روح عبادت است و اگر در کسانی که به تقدس، زهد و عبادت شهرت یافته اند، روح عبادت نباشد، جبهة حق را از باطل تشخیص نداده و غالباً گمراه می شوند، همانند برخی از خوارج که آنچنان به عبادت شهرت یافته بودند که اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام را تحت تأثیر قرار می دادند؛ اما در جنگ جمل در صف دشمنان حضرت قرار گرفتند. ایشان به شخصیت عمار یاسر اشاره کرده و می فرمایند.:"عظمت امثال عمار ياسر به همين است. عظمت آن اصحاب خاص اميرالمؤمنين علیه السلام در همين است كه در هيچ شرايطى دچار اشتباه نشدند و جبهه را گم نكردند. من در موارد متعددی در جنگ صفين اين عظمت را ديده ام؛ البته مخصوص جنگ صفين هم نيست. در بسيارى از آنجاهايى كه براى جمعى از مؤمنين، نكته اى مورد اشتباه قرار مى گرفت، آن كسى كه مى آمد و با بصيرت نافذ و با بيان روشنگر خود، شبهه را از ذهن آنها برطرف مى كرد، عمار ياسر بود. انسان در قضاياى متعدد اميرالمؤمنين علیه السلام از جمله در صفين نشان وجود اين مردِ روشنگرِ عظيم القدر را مى بيند.

بصیرت زایی عمار

امام خامنه ای حفظه الله در مورد روشنگری و بصیرت زایی عمار می فرمایند:"یكى از كارهاى مهم نخبگان و خواص، تبيين است؛ حقائق را بدون تعصب روشن كنند؛ بدون حاكميت تعلقات جناحى و گروهى. در جنگ صفين يكى از كارهاى مهم جناب عمار ياسر تبيين حقيقت بود؛ چون آن جناح مقابل كه جناح معاويه بود، تبليغات گوناگونى داشتند. همينى كه حالا امروز به آن جنگ روانى مى گويند. يكجا مى ديد اختلاف پيدا شده، يك عده اى دچار ترديد شدند، بگو مگو توى آنهاست، خودش را به سرعت آنجا مى رساند و برايشان حرف مى زد، صحبت مى كرد، تبيين مى كرد؛ اين گره ها را باز مى كرد. نقش نخبگان و خواص هم اين است كه اين بصيرت را نه فقط در خودشان، در ديگران به وجود بياورند.خداى متعال، اين مرد را از زمان پيامبر صلی الله علیه و آله براى زمان امير علیه السلام ذخيره كرد، تا در اين مدت به روشنگرى و بيان حقايق بپردازد".

وظیفه شناسی عمار

گاهی برخی افراد با وجود آگاهی و بصیرتی که نسبت به مسائل وجود دارد، سکوت اختیار کرده و به دفاع از حق قیام نمی کنند و چه بسا افراد بسیاری باشند که با کلام و سخن ایشان به یاری حق به پا خیزند؛ اما متأسفانه خود سنگ بی طرفی را به سینه زده و اعلام موضع نمی کنند. خطر این گونه افراد به مراتب از افرادی که اصطلاحاً ساز مخالف زده و علناً مخالفت خود را به رخ دیگران می کشند، بیشتر است؛ اما عمار یاسر از جمله افراد آگاهی بود که آگاهی خود را برای دیگران بازگو و به دفاع از حق قیام می کرد.

عمار و تثبیت مفهوم بصیرت

مقام معظم رهبری حفظه الله می فرمایند: «تاريخ جنگ صفين را كه انسان مى خواند، دلش مى لرزد. در اين صف عظيمى كه اميرالمؤمنين علیه السلام به عنوان لشكريان راه انداخته بود و تا آن منطقة حساس- در شامات - در مقابل معاويه قرار گرفته بود، تزلزل اتفاق مى افتاد. بارها اين اتفاق افتاد. يكى از حرف‌هاى او در اين سخنرانى اين بود كه گفت: اين پرچمى كه شما در جبهة مقابل مى بينيد، اين پرچم را من در روز احد و بدر در مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله - پرچم بنى اميه – ديدم. زير اين پرچم، همان كسانى آن روز ايستاده بودند كه امروز هم ايستاده اند؛ معاويه و عمرو عاص. در جنگ احد هم معاويه، هم عمرو عاص و ديگر سران بنى اميه در مقابل پيغمبر صلی الله علیه و آله قرار داشتند؛ پرچم هم پرچم بنى اميه بود. گفت: اين‌هایى كه شما مى بينيد، در زير اين پرچم آن طرف ايستاده اند.

عمار هنوز هم ناشناخته است

امام خامنه ای می فرمایند:"به نظر من، عمار هنوز هم ناشناخته است الهى است. من در زندگى امير المؤمنين علیه السلام كه نگاه می كردم، ديدم هيچ كس مثل عمار ياسر نيست؛ يعنى از صحابة رسول اللّه صلی الله علیه و آله، هيچ كس نقش عمار ياسر را در طول اين مدت نداشت. آنان زنده نماندند؛ ولى ايشان حيات با بركتش ادامه پيدا كرد. هر وقت براى اميرالمؤمنين علیه السلام يك مشكل ذهنى در مورد اصحاب پيش آمد؛ يعنى در يك گوشه شبهه اى پيدا شد، زبان اين مرد، مثل سيف قاطع جلو رفت و قضيه را حل كرد. در جنگ صفين ما از آن طرف عمار را داريم كه جناب عمار ياسر دائم مشغول سخنرانى است؛ اين طرف لشكر، آن طرف لشكر، با گروه هاى مختلف؛ چون آنجا واقعاً فتنه بود. دو گروه مسلمان در مقابل هم قرار گرفتند. فتنه عظيمى بود. يك عده اى مشتبه بودند. عمار دائم مشغول روشنگرى بود. اين طرف مى رفت، آن طرف مى رفت، براى گروه هاى مختلف سخنرانى مى كرد.

در پایان ذکر این نکته حائز اهمیت است که مقام معظم رهبری با شاخص قرار دادن این شخصیت عظیم بر آن بودند تا نقش خواص، بویژه طلاب، دانشجویان را که به گفته ایشان افسران جنگ نرم هستند؛ در فتنه ها، در جاهایی که تشخیص برای همه و عموم مردم سخت است، بیان کنند و اهمیت حضور آنها در صحنه برای شبهه زدایی و غبارروبی را برای همه مشخص نمایند.