گسل‌های قومی و فرقه‌ای؛ سرچشمه ناآرامی عراق

(روزنامه ايران – 1395/02/13 – شماره 6203 – صفحه 10)

تضاد جریان‌های داخلی عراق ریشه در تاریخ سیاسی این کشور دارد. در همه تنش‌ها و ناآرامی‌های این کشور می‌توان ردپایی از بحران چندگانه هویت، مشروعیت و وفاداری را مشاهده کرد. جامعه عراق هنوز فرآیند ملت سازی، دولت‌سازی به معنی nation- state را به طور کامل سپری نکرده است بر همین اساس با بروز هر اختلاف این گسل‌ها و شکاف‌های قومی و تاریخی سر باز می‌کند.

در هر حال این گسل ها و شکاف‌ها سرچشمه خشونت‌های سیاسی عراق نوین را شکل می‌دهند.

اگر از این منظر به تحولات امروز عراق نگاه افکنیم، پدیده هایی مثل کشمکش و نزاع قومی و گروهی در این سرزمین امری اجتناب ناپذیر است.

اغلب تحولات بزرگ تاریخ عراق در مسیر تشدید این تضادهای قومی و گسل‌های اجتماعی پیش رفته است که در رأس آن حاکمیت طولانی نظام بعث قرار دارد.

1-‌ سیستم تک حزبی بعث نقطه اوج حاکمیت اقلیت بر اکثریت.

از نقطه نظر تاریخی می‌توان تضادهای امروز میان نیروهای سیاسی را برآیند روندی دانست که این کشور در سه دهه تسلط رژیم تک حزبی بعث در قرن بیستم طی کرد. در واقع همان روند خسارت بار نیمه دوم قرن بیستم بود که میراثش به صورت خشونت و ناسازگاری خونین به قرن بیست و یک انتقال یافت.

مشخصه این فرآیند همانا نوعی مرکزگرایی و اعمال سلطه قومی بر اساس زور و اجبار بود. در آن مقطع گروه‌هایی که امروز با رأی اکثریت بر قدرت نشسته‌اند در جایگاه معارض قرار گرفتند یعنی جریان شیعه، کردها و اقلیت اهل سنت با تکیه بر شعار ناسیونالیسم عربی همه ارکان قدرت را قبضه کرد.سقوط صدام نقطه آغاز بر هم خوردن این نظم کهنه استبدادی است که امیدهایی برای نوسازی دولت و جامعه نوین عراق پدیدار ساخت. بعد از فروپاشی نظام و ارتش بعث جریان اقلیت با بسیج نیرو و با این ادعا که جریان حاکم شیعه در مرکز در پی یکدست کردن حاکمیت است سر به شورش برداشت.

دوران اشغال آمریکا و فعال شدن دوباره گسل‌های قومی

تضادهای سیاسی و قومی پس از مداخله نظامی امریکا دوباره سرباز کرد. در قطب بندی که بعد از سال 2003(اشغال عراق توسط امریکا) صورت گرفت شاهد رویارویی دو جریان هستیم جریانی به رهبری دولت‌های شیعه عراق که برای اجرای پروسه دولت‌سازی (state building) تلاش می‌کنند و جریان اقلیت که برای برهم زدن این فرآیند می‌کوشد.

در این میان البته نوع مهندسی برنامه «تغییر رژیم» توسط امریکایی‌ها این تضادها را پیچیده تر کرد. در حرکتی شتابزده، حاکم امریکایی آن روز بغداد دستور فروپاشی ارتش و بوروکراسی این کشور را صادر کرد و همین تصمیم اشتباه منشأ حرکت‌های مسلحانه بسیار شد و عناصری که در شکاف «فرقه – مرکز » یا sect- centric جاخوش کرده‌اند را نیرو بخشید. البته به مرور زمان حتی بعد از انتقال قدرت از امریکا، ناکامی طبقات و طیف‌های جدید سیاسی در ایجاد یک دولت کارآمد باعث شد عراق همچنان با بحران انسجام و یکپارچگی ملی دست به گریبان شود.

داعش، جریانی که پایه قدرتش را بر شکاف فرقه‌ای بنا کرد

پدیده‌ای به‌نام دولت خودخوانده داعش در سال 2014 در اوج اختلافات منطقه‌ای و قومی داخل عراق ظهور کرد. این گروه در نقاطی مستقر شد که عملاً از حیطه حاکمیت دولت مرکزی خارج شده بودند. مناطقی مثل موصل، تکریت و فلوجه که یا در دست معارضان سلفی بود یا آنکه بازماندگان بعث در آنها حرکت مسلحانه علیه دولت مرکزی به راه انداخته بودند.

اکنون که قریب دو سال از اشغال مناطق مهم عراق توسط داعش می‌گذرد شکاف‌های قومی و فرقه‌ای هنوز ترمیم نیافته است. دولت مرکزی عراق با مشارکت نمایندگان احزاب و جناح‌های مختلف شکل گرفته است اما در حوزه‌های نظامی و دفاعی این تنش‌ها همچنان باقی است.

حتی در روند جنگ با داعش وقتی دولت عراق میدان را برای حضور جریان مردمی «حشد الشعبی» باز کرد با واکنش سنگین گروه‌های تندرو سنی روبه‌رو شد که مدعی شدند که این جریان به غلبه اکثریت شیعه منجر خواهد شد.

راه‌های عبور از نظام سکتاریستی

به باور اغلب صاحبنظران، غلبه بر نیروی قدرتمند فرقه گرایی قبل از هرچیز نیازمند تغییر ذهنیت‌ها و نگرش‌ها است، ذهنیت‌هایی با رسوبات تاریخی که دامنگیر گروه‌ها و طوایف اقلیت است و این حس هراس آلود را به اهل سنت القا می‌کند که در حال از دست دادن قدرت و فرصت است یا آنکه قربانی شدن توافق کردها و شیعیان با امریکایی‌ها بعد از تغییر رژیم 2003 است. بنابراین تغییر در معادله واگرایی و فرقه گرایی نیازمند ظهور اندیشه‌های تازه‌ای است که اساس آن بر ملت – دولت استوار باشد.

البته در این میان موفقیت دولت در رفع بحران‌های اقتصادی و اجتماعی به تفاهم ملی کمک خواهد کرد در این شرایط حساس مسائل مهمی مثل کارآمدی در مقابله با تبعیض و فساد کلید‌های ثبات عراق هستند.

نویسنده: «فنر حداد»، محقق ارشد میهمان مؤسسه خاورمیانه دانشگاه ملی سنگاپور و نویسنده کتاب sectarianism in Iraq: Antagonistic visions of unity

http://iran-newspaper.com/newspaper/page/6203/18/128213/0

ش.د9500242