اسناد ملی اوراق هویت‌ساز ایرانیان

(روزنامه ايران – 1395/02/21 – شماره 6209 – صفحه 8)

* جناب آقای یوسفی فر! اهمیت نام‌گذاری و اختصاص یک روز در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز اسناد ملی چیست؟ آیا در سایر کشورها نیز چنین روزی وجود دارد؟

** در باب اهمیت روز اسناد ملی یا روز ملی اسناد، چند محور قابل توجه است: نخست، توجه دادن به مشکلات فرهنگی در برخی جوامع است که احساس تعلق مطلوب نسبت به اسناد هویتی و تاریخی خود ندارند. در برخی کشورها نسبت به گذشته تاریخی خود بی‌اعتنا بوده و در حفاظت و نگاهداری اسناد و مدارک تاریخی کوششی ندارند. این کم اعتنایی گاه به دلیل غلبه فرهنگ شفاهی و کم رنگ بودن ارجاع به متون و بویژه اسناد، شکل گرفته است. اینان تمایلی به مستند کردن سخنان، گفتار و کردار خود نداشته و در واقع شعور تاریخی و حافظه کوتاه مدت از گذشته خود دارند. از این رو اصرار بر نامیدن روزی به نام اسناد ملی از سوی نهادهای مربوط(مانند شورای آرشیو جهانی و موارد دیگر) به منظور جلب توجه و اهتمام مردمان به اهمیت و محتوای اسناد در تحول فرهنگی آنان است. دوم. در دوره معاصر در پی وقوع تحولات عظیم در ساختارهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جوامع، روند نگارش تاریخ مردمان دگرگون شده است.

در گذشته نگارش تاریخ با تکیه اسناد ومدارک معدود که بیشتر در نظام دیوانسالاری محدود تولید می‌شد و کتاب‌های مختلف و برخی اسناد خصوصی و شنیده‌ها از موثقین انجام می‌شد. اما در دوره جدید و معاصر که دستگاه‌های پیچیده دولت‌ها و نظام بوروکراسی نوین در سطحی کلان مدیریت فرآیند‌های اجتماعی را بر عهده گرفتند و نظام مطالعه، برنامه ریزی و تصمیم‌گیری در امور مختلف کشور بر عهده نظام کارشناسی و اداری قرار گرفت، حجم نامتناهی از اسناد و مدارک در بوروکراسی نوین تولید شد، و این امر به خودی خود نگارش تاریخ مردمان را با وضعیتی متفاوت روبه‌رو کرده است. دیگر هیچ مورخی نمی‌تواند بدون تکیه بر اسناد و مدارک آرشیو ملی تاریخ معاصر جامعه خود را به نگارش درآورد. یک علت اصلی در عدم نگارش تاریخ معاصر ایران و برخی از جوامع به این وضعیت باز می‌گردد. از این رو عطف توجه به روز اسناد ملی توجه دادن به این چرخش عظیم در نظام تولید دانایی و نیز روند پردازش داده‌های تاریخی در جوامع معاصر است.

سوم. نامگذاری روز اسناد در کشور، به این مهم هم باز می‌گردد که اسناد ذیقیمت موجود در آرشیو ملی، فقط برای گردآوری و نگهداری نبوده است، بلکه باید مردم از این اطلاعات استفاده کنند و از این رو روز اسناد ملی با هدف ترویج فرهنگ اسناد در بین مردم است تا به طور دائم یادآوری شود مکانی در کشورشان وجود دارد که در آن جا اسناد و اطلاعات متنوعی وجود دارد که پاسخگوی نیازهای تحقیقاتی و حتی عمومی مردم می‌تواند باشد. بنابراین هرچه اطلاعات ذخیره شده در آرشیوها به درون جامعه سرازیر شود و جریان پیدا کند، باعث می‌شود شعور تاریخی مردم نسبت به حوادث، رخدادها، جریان‌ها و سیر وقایع گذشته که سازنده امروز زندگی مردمان است، افزایش پیدا کند و البته این مهم با ترویج فهمی متعالی از آرشیو ملی در نزد مردمان محقق خواهد شد. چهارم. افزون بر این مواردروز اسناد ملی تأکید بر نکته مهم دیگری هم هست.

معمولاً هر موضوع خرد یا کلان اجتماعی که به بحث گذاشته می‌شود، سابقه‌ای در گذشته دارد و فهم عمیق و درست هر امر، نیازمند بررسی گذشته و پیشینه آن است. مستندات فرآیندهای عظیم، مهم و سرنوشت‌ساز جامعه ایران در آرشیو ملی نگهداری می‌شود. اگر بخواهیم مستندات فعالیت‌های مهمی که در حوزه اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و سیاست معاصر ایران رخ داده است را به‌دست آوریم، تا قادر به فهم و بازشناسی و تجزیه و تحلیل آن رویدادها شویم، باید مطالعات متکی بر اسناد و مدارک را به انجام رساند و این همه را با تکیه بر آرشیو ملی صورت داد.

* چگونه می‌توان از اسناد در اثبات هویت ملی و اجتماعی یک ملت مدد جست؟

** اسناد ملی، اوراق شناسنامه و هویت ملی ماست. اینکه بخواهیم بدانیم کیستیم؟ چگونه در دوره معاصر به اینجا رسیده‌ایم؟ کاستی‌ها، نقاط قوت و مزیت‌هایمان در تاریخ چه بوده است؟ و بسیاری اطلاعات و آگاهی‌های مربوط به مباحث هویتی و اجتماعی را باید از لابه‌لای اسناد و مدارک بیرون کشید. در آرشیو ملی ایران انبوهی از اسناد مربوط به مناسبات و سامان فرهنگی، سیاستگذاری فرهنگی و اجتماعی، وضعیت اقوام و طوایف، مباحث فرهنگ ها، چالش‌ها و مباحث نظیر اینها وجود دارد که برای بررسی موضوعات هویتی و فرهنگی بسیار واجد ارزش است. البته ناگفته نباید گذاشت که بنا به ساختار اطلاعات موجود در اسناد لازم است برای روشن کردن ابعاد و زوایای هر پدیده تاریخی، از سایر مدارک مانند تاریخ شفاهی، نیز بهره برداری کرد.

* وضعیت جمع‌آوری و استفاده از اسناد در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

** قانون اسناد ملی ایران از سال 1349 در باب طرز نگهداری و حفظ اسناد در دستگاه‌های دولتی و انتقال آنها به آرشیو ملی تعیین تکلیف کرده است. البته قبل از آن تاریخ نیز قوانینی در این باب وجود داشت. اما، اجرای تام و تمام این قانون مترقی با چالش هایی روشن و گاه ناپیدا روبه‌رو بوده است. از جمله وجود برخی ناهماهنگی‌ها در روابط دستگاه‌های مختلف در زمینه اجرای کامل قانون اسناد ملی، قابل ذکر است. در بسیاری از ادارات دولتی نگاه استراتژیک به مقوله ساماندهی،حفظ و نگهداری اسناد، شکل نگرفته و توجه کافی به نیروهای دست اندرکار این بخش نمی‌شود. افزون بر این تا مرحله اجرای حداکثری قانون اسناد ملی در شماری از دستگاه‌های مهم دولتی فاصله وجود دارد. در نتیجه معمولاً شناسایی، جمع‌آوری و انتقال اسناد به آرشیو ملی ایران با چالش‌هایی مواجه است و همکاران آرشیو ملی را با دغدغه خاطر در باب روند ایفای وظایف خود روبه‌رو می‌کند.

نیز برخی از دستگاه‌ها گمان می‌کنند خود می‌توانند اسناد را نگهداری و مورد استفاده قرار دهند در حالی که نگه داشتن حجم وسیعی از اسناد عملاً امکان دسترسی به آن اسناد و بازیابی اطلاعات آنها را پیچیده و دشوار می‌کند و فضاهای زیادی از دستگاه‌ها را می‌گیرد و همه این وظایف طبق قانون به آرشیو ملی ایران سپرده شده است.امیدواریم با توجه بیشتر مسئولان دستگاه‌های دولتی درخصوص نگهداری، حفظ و انتقال اسناد به آرشیو ملی ایران بتوانیم به بحث جمع‌آوری اسناد شتاب بیشتری دهیم.

* از دیدگاه شما موانع و مشکلات استفاده از اسناد در مطالعات و تحقیقات در ایران چیست؟

** بدیهی است استفاده از اسناد موجود درآرشیو ملی ایران، که حجم بالا و اطلاعات ذی‌قیمتی را در خود جای داده است، با مشکلات و سختی‌هایی روبه‌رو است. می‌دانیم مطالعه یک کتاب که آغاز و پایان روشن و اطلاعات جامعی در مورد یک موضوع در آن وجود دارد، بسیار راحت تر از مطالعه یک موضوع براساس اسناد است. اسناد یک بُرش از واقعه و گاهی اوقات اطلاعاتی نه چندان کامل از موضوع‌های مورد نظر را به‌دست می‌دهد و برای درک کاملی از روند موضوع باید اسناد زیادی را مورد مطالعه قرار داد. این امر زمان بر و خسته کننده است. افزون بر این برای مطالعه اسناد باید در مکان آرشیو ملی حضور یافت و اسناد به امانت داده نمی‌شوند. در ضمن بسیاری از پژوهشگران و مراجعه‌کنندگان به آرشیو ملی براحتی نمی‌توانند از اطلاعات موجود در سند استفاده کنند. بهره بردن از اسناد اطلاعات نیازمند برخورداری از دانش‌های لازم و نیز مطالعات پیرامونی در باب موضوع مورد مطالعه است. اینها مشکلات کار روی اسناد است.

برای فهم سند نیازمند شناخت دقیق از تشکیلات اداری در باب موضوع مورد نظر است.افزون بر اینکه خواندن برخی اسناد قدیمی دشوار است. از این رو استفاده از سند نیازمند تخصص و مهارتی است که باید فراگرفته شود. یعنی صرف دستیابی به یک برگ سند اتمام کار نیست. دانش ومهارت استفاده از سند همان سواد اسنادی، یعنی مجموعه اطلاعات، دانش، مهارت‌ها و توانایی‌های مطالعه و فهم اطلاعات درون اسناد و تفسیر و تحلیل و استفاده از آن است. سازمان اسناد آموزش این گونه مهارت‌ها و دانش‌ها را از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی توسعه می‌دهد تا سواد اسنادی در میان مردم بالا رود. اگر این‌گونه مهارت‌ها افزایش پیدا کند فاصله‌ای که میان اسناد و مردم ایجاد شده از میان می‌رود. یکی از وظایف و مأموریت‌های آرشیو ملی ایران ترویج و اشاعه این دانش در بین علاقه‌مندان است که هر سال به صورت تفصیلی در سازمان دنبال می‌شود.

* مردم در زمینه غنا بخشی به آرشیو ملی ایران چه کار می‌توانند انجام دهند؟

** معاونت اسناد ملی به سه صورت کلی اسناد را دریافت می‌کند. اول از طریق انتقال اسناد از دستگاه‌های دولتی و وابسته به دولت. دوم از طریق خرید اسنادی که در اختیار خانواده‌ها و اشخاص است. سوم از طریق اهدا سند.در کشور کهنسال ایران بسیاری اسناد و مدارک، مانند عکس ها، مهر ها، سند و نظایر اینها از گذشته وجود دارد که به انحا مختلف نگاه داری می‌شود. در مورد این گونه مدارک که تا یک هنگامی جنبه کاربردی در زمینه‌های حقوقی و معاملاتی و به اصطلاح عمر مفید و مؤثر در دستگاه‌های مربوط دارد، معمولاً توجه لازم برای نگاه داری و حفظ آنها صورت می‌گرفته است اما از زمانی که این گونه اسناد دیگر فایده خود را در چرخه اداری از دست می‌دهند به تدریج با کم توجهی در خانواده‌ها روبه‌رو می‌شوند. معمولاً با گردش نسل‌ها این بی‌توجهی بیشتر شده و به تدریج در پستوها رها می‌شوند و در بهترین حالت‌ها جنبه یادمانی می‌گیرند. در هر حال نظر به طول مدت عمر کاغذ‌ها و جوهر بکار رفته در این گونه مدارک، به مرور اسناد دچار آسیب و ناگهان با غفلتی که رخ می‌دهد، نابود می‌شود.

سازمان اسناد ملی ایران بر اساس قانون و مقرراتی که برای دریافت اسناد از خانواده‌ها و اشخاص دارد هر ساله حجم درخوری از اسناد را به صورت اهدایی تحویل می‌گیرد. اسناد پس از اهدا به سازمان، به نام شخص اهداکننده ثبت شده وسپس روندهای میکروب زدایی و آفت زدایی را طی کرده و در صورت نیاز به مرمت، بازسازی می‌شوند. این اسناد برای همیشه به نام شخص اهداکننده به مراجعه کنندگان ارائه می‌شود. این رویه اهدا سند از یک سو افزون بر حفاظت دقیق و مؤثر در آرشیو ملی ایران، باعث حفظ همیشگی سند و نیز ارائه اطلاعات موجود در آن به محققان و علاقه مندان می‌شود.

در این مسیر ارزش‌های خدمات خاندان‌ها و اشخاص به کشور و سرزمین خود در نزد آیندگان بهتر نشان داده می‌شود. البته در دوره ریاست کنونی سازمان، موزه اسناد و میراث مکتوب سازمان نیز تأسیس شده است که در آن شماری از لوازم شخصی و آثار مشاهیر و مفاخر این سرزمین نگاهداری و در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.

http://iran-newspaper.com/newspaper/page/6209/8/129306/0

ش.د9500234