ترکیه در نیم قرن گذشته تلاش زیادی برای پیوستن به اتحادیه اروپا انجام داده است، اما تاکنون این کشور موفق به پیوستن به این اتحادیه نشده است. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، امیدها برای پیوستن ترکیه پررنگ شد، اما با گذشت یک دهه از دوران حکومت این حزب، همچنان امید چندانی به پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا وجود ندارد.
اخیرا اتحادیه اروپا مذاکرات در این مورد را به حالت تعلیق درآورد. بدون تردید تصمیم غیرالزام آور پارلمان اروپا درباره توقف مذاکرات الحاق ترکیه به اتحادیه اروپایی، با انتقاد محافل سیاسی آنکارا همراه خواهد بود چرا که به باور آنان، همه تلاش های ترکیه برای عضویت در این اتحادیه و نیز همه دستاوردهای 35 ساله ترکیه با موضع گیرها و همسویی های سیاسی و امنیتی دولت های غربی از بین رفته تلقی می شود.
اردوغان معتقد است طی همه این سال ها ترکیه در مقایسه با برخی اعضای جدید جامعه اروپایی از لحاظ سیاست های اقتصادی و اعمال آزادی های مدنی، موقعیت بهتری داشته است و اکنون با رفتار سیاسی و تبعیض آمیز اتحادیه اروپا مواجه شده است. منتقدین دولت آنکارا نیز معتقدند ترکیه از همان ناحیه ای آسیب پذیر نشان داده است که اتفاقاً اردوغان آن را نکته ای مثبت در همکاری انکارا و بروکسل می دان؛ تعطیلی مطبوعات و منع فعالیت اصحاب رسانه و به ویژه تلاش برای احیای قانون مجازات اعدام از وجوه همین اختلافات دیدگاه است.
اظهارات پیشین و صریح فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه درباره این که چنانچه در کشوری که حکم اعدام در قانون آن وجود داشته باشد، جایی در اتحادیه اروپایی نخواهد داشت، اشاره مستقیم به همین رفتار دولتمردان ترکیه بود که همچون دیگر تذکرهای دول غربی نادیده گرفته شد. با وجود این، دولتمردان ترکیه بی میل نیستند که نشان دهند، نه فقط اجازه نمی دهند که دولت های خارجی در روند تصمیم گیری های سیاست داخلی این کشور دخالت کنند، بلکه از راه های مختلف می توانند رأی منفی آنها را در قبال ادامه مذاکرات پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا تحت الشعاع قرار دهند. اظهارات توام با نگرانی، دیپلماتیک و هشدارگونه نخست وزیر ترکیه مبنی بر اینکه اگر آوارگان به اروپا سرازیر شوند، اروپا را غرق خواهند کرد، در همین راستا قابل ارزیابی است.
تلاش های ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا
از روزی که در سال 1959 ترکیه در دوره حکومت حزب دموکرات خواهان پیوستن به تشکیلات اقتصادی اروپا شد، بیش از 54 سال می گذرد. این طولانی ترین بازه زمانی است که در میان صفوف انتظار تمامی کشورهای خواهان الحاق به اتحادیه اروپا می توان دید. دلایل متعددی باعث شده تا جمهوری ترکیه با وجود پیشرفت هایی قابل ملاحظه در روابطش با کشورهای اروپایی، برای مدت بیش از نیم قرن پشت درهای بسته اتحادیه اروپا منتظر بماند.
در آغاز هزاره جدید شاهد تغییرات مهمی در دو سطح سیستمی و سطح داخلی ترکیه بودیم که باعث شد تحولاتی در سیر روند الحاق ترکیه به اتحادیه ایجاد شود. یکی از دلایل عمده فراز و نشیب روابط ترکیه و اتحادیه اروپا حکومت های متعدد و سیاست های متفاوتی بود که هر یک از دولت ها در رابطه با اتحادیه در پیش گرفتند. حزب عدالت و توسعه که از سال 2002 در ترکیه به قدرت رسیده است، مهم ترین اقدامات را در طول نیم قرن گذشته برای الحاق کامل به اتحادیه اروپا انجام داده است . آغاز مذاکرات الحاق ترکیه در 3 اکتبر 2005 در دوره حکومت این حزب محقق شد. شکی نیست که ترکیه همواره خواهان پیوستن به اتحادیه اروپا بوده است. این هدف برای ترکیه یک هدف راهبردی است. اراده سیاسی و تلاش های ترکیه برای پیوستن به اتحادیه در دوره حزب عدالت و توسعه در تاریخ سیاسی این جمهوری بی نظیر است.
یکی از چالش های ترکیه، استانداردهای دوگانه ای است که اتحادیه اروپا نسبت به ترکیه اعمال می کند. در این راستا می توان به متغیرهای مختلفی اشاره کرد و در مقام قیاس نمونه کرواسی را در نظر گرفت که همزمان با ترکیه مذاکرات الحاق این کشور به اتحادیه اروپا آغاز شد و در سال 2013 به عضویت کامل اتحادیه اروپا درآمد.
از جمله مخالفان اصلی ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا عبارتند از فرانسه، آلمان، اتریش، یونان و قبرس. این پنج کشور به دلایل مختلفی از پذیرش ترکیه در اتحادیه اروپا خشنود نیستند. در فرانسه در هر دو سطح افکار عمومی و نخبگان، به دلایلی چون ترس از کوچ ترک های مسلمان به فرانسه، ناهمخوانی های فرهنگی، عدم وجود دموکراسی نهادینه و سیستم سیاسی لائیک ترکیه را حائز شرایط پیوستن به اتحادیه اروپا نمی دانند.
در مورد آلمان دلایل مخالفت در سه مورد هویت، سیستم سیاسی ترکیه و ژئوپلیتیک استراتژیک و مسائل امنیتی خلاصه می شود. رسانه ها، احزاب، حکومت و جامعه مدنی موضع گیری ها متفاوتی درباره این مساله دارند.
مهمترین دلیل مخالفت اتریش نیز در مسائل هویتی خلاصه می شود، چرا که اتریش، ترکیه را کشوری اروپایی نمی داند و حوادث 11 سپتامبر را دلیلی بر عدم امکان اطمینان به کشوری مسلمان چون ترکیه مورد توجه قرار می دهد. مشکلات یونان و قبرس نیز مشخص است. چنانچه گذشت مخالفت های اصلی حول مسائل هویتی است و تصویری که از ترکیه در این جوامع وجود دارد. برخی از سیاست های ترکیه نیز در راستای گذار از این خوانش های مختلف است.
در واقع مهمترین دغدغه های اتحادیه اروپا نسبت به پیوستن تركیه به اروپا، در طیف گسترده‌ای از مسائل شامل وضعیت حقوق بشر، اسلام، اعتراف به نسل كشی ارامنه توسط ترك ها و شرایط اقتصادی حاكم و نفوذ ارتش در تركیه خلاصه می‌شود.
ذهنیت های تاریخی یکی از موانع عدم الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا به شمار می‌آید. عثمانی‌ها در یک مقطع خود را نماینده و خلیفه جهان اسلام می‌دانستند که طی آن، جنگ‌های صلیبی به مدت دویست سال و در هفت دوره به درازا کشید. این موضوع در ذهنیت مردم اروپا به پای ترکیه امروز گذاشته شده است؛ لذا از این نظر آنها حاضر نیستند که ترکیه را در کنار خویش ببینند. علاوه بر آن جنگ هایی در قرن های شانزدهم و هفدهم در زمان سلاطین عثمانی اتفاق افتاد و عثمانی‌ها تا دروازه‌های وین و بوداپست لشکرکشی کردند، ذهنیت تاریخی نامطلوبی از ترکیه امروز در نزد مردم اروپا باقی گذاشته است.
از سوی دیگر، شك و شبهات راجع به وضعیت بغرنج دموكراسی و حقوق بشر در تركیه و توانایی این كشور برای دستیابی به استانداردهای مطرح در اروپا همچنان رو به افزایش است. بعلاوه رعایت حقوق اقلیت كُرد و غیر مسلمان، برقراری عدالت و آزادی بیان سیاسی از جمله دیگر ابهامات موجود بر سر پیوستن آنكارا به اتحادیه اروپا به شمار می‌آید.
اقدامات و دستگیری های دولت ترکیه پس از کودتای نافرجام اخیر نیز مزید بر علت شده است از سوی دیگر بعد از كودتاي نظاميان در سال 1980، سخت‌گيري‌هايي كه دولت نظامي تركيه نسبت به آزادي‌هاي فردي و تشكيل احزاب و دموكراسي به اجرا گذاشت، موجب نگراني اروپا گرديد. تشكيل شوراي امنيت ملي و عضويت نظاميان در اين شورا و نظارت آنان بر امور داخلي و خارجي تركيه و هم‌چنين مسأله كردها بر اين نگراني‌ها مي‌افزود. در اين دوران، دولت تركيه ضمن مقابله با كردها، با هر گونه اقدامي كه در انتقاد به حكومت لائيك صورت مي‌گرفت به شدت برخورد مي‌كرد. ترك‌ها موضوع نقض حقوق بشر را كه از جانب اتحاديه اروپا مطرح مي‌شد، دخالت در امور داخلي خود تلقي مي‌كردند. البته تركيه در اين دوران و تحت فشار اتحاديه اروپا گام‌هاي مهمي در زمينه حقوق بشر، مسأله زندانيان و عدم اجراي احكام اعدام برداشت كه در اروپا با استقبال مواجه شد.
عامل اصلی مخالفت اتحادیه اروپا
اما تمامی موارد فوق تحت الشاع عامل مهمتر دیگری هستند که شاید بتوان گفت اگر این عامل در روابط اتحادیه اروپا و ترکیه دخیل نبود ترکیه سال ها پیش عضو اتحادیه اروپا شده بود. این عامل به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ترکیه بر می گردد. درك تعارضات موجود ميان ساختارهاي اجتماعي و فرهنگي تركيه و اتحاديه اروپايي از آن‌رو اهميت دارد كه به اعتقاد بسياري از تحليل‌گران، مانع اساسي پيوستن اين كشور به اتحاديه اروپايي ساختار اجتماعي و فرهنگي آن كشور است. يعني به‌رغم آن‌كه مذاكرات رسمي در مورد پيوستن تركيه به اتحاديه اروپايي، حول محور ضعف اقتصادي و سياسي اين كشور جريان دارد، اما مسأله اصلي كه در پشت درهاي بسته مذاكرات -كه به آن اذعان هم شده است- موانع فرهنگي، اجتماعي و مذهبي است. اين موضوع همان چيزي است كه رجب طيب اردوغان نيز آن را بر زبان آورد و اعلام كرد كه مانع اصلي عضويت تركيه، مشكل فرهنگي است.
ترکیه به واسطه دین مردمش یکی از بزرگ‌ترین کشورهای اسلامی به حساب می‌آید. طبق آمار اکثریت قاطع مردم ترکیه دارای دین اسلام با دو گرایش حداکثری سنی و حداقلی علوی هستند اما در نقطه مقابل، اتحادیه اروپا دارای دین دیگری است. مسیحیت و مذاهب آن، دین اکثریت مردم را در اروپا تشکیل می‌دهند. لذا ناهمخوانی بین دین در ترکیه و دین در اروپا یکی از نقاط مهم در واگرایی بین ترکیه و اتحادیه اروپا به‌شمار می‌آید که خود مانع بزرگ و غیرقابل حلی به حساب می‌آید.
واقعيت‌هاي موجود اجتماعي و فرهنگي تركيه تأييد كننده تصوير ارائه شده از اين كشور توسط نخبگان آن نيست. مدرنيزاسيون نتوانسته است مظاهر فرهنگ سنتي را در اين كشور از بين ببرد و مذهب را به حاشيه براند. ارزش‌هاي ليبرال تنها در ميان درصد كمي از مردم مقبوليت پيدا كرده است و به‌طور كلي جامعه تركيه، غربي نشده است علاوه بر آن، اسلام نيز يكي از اجزاي سازنده بافت فرهنگي و اجتماعي اين كشور محسوب مي‌شود. با پيوستن تركيه به اتحاديه اروپايي، درصد مسلمانان اين اتحاديه بسيار زياد خواهد شد و يك‌پارچگي مذهبي مبتني بر فرهنگ مسيحيت به هم خواهد خورد. لذا به نظر مي‌رسد مانع اصلي عضويت تركيه مسائل فرهنگي- مذهبي است. چرا كه شرايط اقتصادي تركيه از كشورهايي كه در سال‌هاي اخير از شرق و مركز اروپا به اين اتحاديه پيوسته‌اند نه تنها بدتر نيست بلكه در بسياري از موارد بهتر از آنها است.
نتیجه
اردوغان طی یک دهه گذشته هرگونه باجی را به اتحادیه اروپا به امید پیوستن به این اتحادیه داد، اما غافل از آنکه این اتحایده مشکل اصلی خود را اسلام می داند و حتی اسلام غیر سیاسی ترکیه نیز نتواسته است، اطمینان خاطر را به اعضای اتحادیه اوپا دهد. ترکیه در حالی‌که سال 2023 را برای پیوستن به اتحادیه اروپایی در نظر گرفته است، در شرایط کنونی به سمتی پیش می رود که نمی توان آینده روشنی را برای این مسئله در نظر گرفت. حتی این ذهنیت کم‌کم ایجاد می‌شود که خود ترک ها نیز از ایده پیوستن به اتحادیه اروپا منصرف می‌شوند و به این باور می‌رسند که اروپایی‌ها آنها را نخواهند پذیرفت. این موضوع بیشتر از هر زمانی مطرح است؛ کما اینکه مدتی پیش دیوید کامرون، نخست وزیر وقت انگلیس اظهار کرده بود که شاید ترکیه بتواند سال 3000 به اتحادیه اروپایی بپیوندد. صدر اعظم اتریش نیز اخیراً اعلام کرده بود که موضوع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا یک توهم دیپلماتیک است و ترکیه به هیچ‌وجه شرایط عضویت در این اتحادیه را ندارد و حتی برخی از این کشورها خواستار ملغی کردن بحث عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی و کنار گذاشتن روند مذاکرات بودند که اکنون این امر محقق شده است.
اکنون وقت آن است که ترک ها درک کنند نمی توانند بیش از این چوب حراج بر هویت جامعه خود بزنند تا غربی ها آنان را بپذیرند. رفتارهای استبدادی اردوغان نمی تواند هویت و فرهنگ یک جامعه که شکل گیری آن مدیون دین اسلام است را تغییر دهد و اروپائیان نیز سرسخت تر این هستند که یک جامعه اسلامی را به جمع خود اضافه کنند./
