زندگی امیر مؤمنان علی علیه السلام مشحون از مواردی است که برای تأمین سعادت دنیوی و اخروی هر انسانی به کار می رود. یقیناً با جریان یافتن آموزه های رفتاری و گفتاری امام علی (ع) در فرهنگ جامعه، امت اسلامی به مراحل عالی از پیشرفت و ترقی در ابعاد مادی و معنوی دست خواهد یافت و شعار سال، «اقتصاد مقاومتی: تولید و اشتغال» در سایه عمل به فرامین امام بزرگوار محقق خواهد شد.
در سیره رفتاری و سبک زندگی حضرت علی (ع) کار از تقدس و احترام خاصی برخوردار است. ایشان در طول عمر خویش علاوه بر رسالت زمامداری و امامت به کارهای زراعت و باغبانی می پرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و یتیمان و اقشار پایین جامعه می نمود. در مقابل، بیکاری از نظر امام علی (ع) منشأ فقر و تنگدستی و زمینه ساز بسیاری از آسیب های اجتماعی و فرهنگی است. چنانکه می فرماید: انّ الأشیاء لما ازدوجت ازدوج الکسل و العجز فنتجا بینهما الفقر. «آنگاه که پدیده ها با یکدیگر جفت و جور شدند، تنبلی و ناتوانی نیز در کنار هم قرار گرفتند و فقر و تنگدستی را پدید آوردند.»
جامعه ما نیز از معضل بیکاری و اشتغال رنج می برد و از دیدگاه صاحب نظران اقتصادی گره اصلی مشکلات کشور رکود تولید و بیکاری است. به همین دلیل با تدابیر مقام معظم رهبری امسال نیز با تکیه بر سیاست های اقتصاد مقاومتی، سال «اقتصاد مقاومتی؛ تولید – اشتغال» نامگذاری شده است. در ادامه شرایط و زیرساخت های اشتغال و تولید از دیدگاه امام علی به تصویر کشیده می شود. با پیدایش این شرایط است که مسیر اشتغال و تولید هموار می شود.
نقش مردم در فرآیند اشتغال و تولید
«و إن الأرض الّتی تحملکم و السماء الّتی تضلکم مطیعتان لربکم و ما أصبحتا تجودان لکم ببرکتها توجُّعا لکم و لا زلفة الیکم و لالخیر ترجو انّه منکم و لکن أمرتا بمنافِعکم فاطاعتا و أقیمتا علی حدود مصالحکم فقامتا».(نهج، خ 143)
«بدانید زمینی که شما را بر پشت خود می برد، و آسمانی که بر شما سایه می گسترد، پروردگار شما را فرمان بردارند و برکت آن دو بر شما نه از راه دلسوزی است و نه به خاطر جستن نزدیکی و نه به امید خیری است که از شما دارند، بلکه به سود شما مأمور شدند و گردن نهادند، و برای مصلحت شما برپایشان داشتند، و ایستادند.»
همانطور که در کلام حضرت علی (ع) مورد اشاره قرار گرفته است، خداوند تمامی امکانات معاش انسان را در روی زمین و آسمان قرار داده است، لذا هیچ عذر و بهانه ای برای تنبلی و بیکاری مورد پذیرش نیست. اما در این بین وضعیت ایران چگونه است؟ کشوری که با دارا بودن منابع طبیعی و نیروی انسانی ماهر، باز هم آمارهای سال گذشته وضعیت اشتغال را بحرانی توصیف می کند. 2 میلیون و 700 هزار بیکار که با احتساب شاغلان ناقص، این میزان به 4 میلیون و 800 هزار نفر و با احتساب جمعیت فعال دلسرد از اشتغال، این میزان به 7 میلیون نفر می‌رسد که رقم فوق تا سال 1400 به 11 میلیون بیکار خواهد رسید.
- تقویت فرهنگ کار
قطعاً بخشی از این آمار و ارقام بیکاری به نگرش ما به کار بازمی گردد. خیل عظیمی از جمعیت تحصیل کرده جویای کار که به دنبال تصدی مناصب دولتی و یا متناسب با رشته تحصیلی خود هستند. این درحالیست که شیوه عملی امام علی (ع)، اشتغال به اصل «کار مفید» بوده، و شکل کار برای او مطرح نبوده است. امام علی علیه السلام بر طبق نصّ زیر به عنوان، اجیر کار می کرده است.
«الامام علی علیه السلام : جُعتُ یوما بالمدینه جوعا شدیدا فخرجت اطلب العمل فی عوالی المدینه فاذانا بامرأة قد جمعت مَدَرا فضننتها ترید بلَّه فاتیتها فقاطعتها علیه: کلّ ذنوب علی تمرةٍ، فمدَدتُ ستة عشر ذنوبا حتی مجلت یدای ثم اتیت الماء فاصبتُ ثم اتیتها فقلت بکفی هذا بین یدیها فعدت لی ستة عشرة تمرة: فاتیت النبی صلی الله علیه و آله فأخبرته فاکل معی منها.»
«امام علی علیه السلام می فرماید: روزی در مدینه گرسنگی شدید بر من عارض شد، در اطراف مدینه به دنبال کار بودم، زنی را دیدم که مقداری کلوخ جمع کرده و می خواهد آن را گل کند. با او قرار گذاشتم هر ظرف آب در ازای یک دانه خرما، شانزده ظرف آب آوردم تا این که دستانم تاول زد، پس مقداری آب نوشیدم و از زن در مقابل کار، خرما خواستم، او هم شانزده دانه خرما به من داد، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدم و جریان را تعریف کردم و با هم خرما خوردیم.»
بنابراین یکی از معضلات جامعه ما ضعف فرهنگ کار است. باید فرهنگ کار شکل بگیرد و مردم به این درک برسند که کسب و کارهای کوچک عار نیست، سپس با عزم و همت جهادی وارد میدان کار و فعالیت اقتصادی شده و با سرمایه اندک خود جهت افزایش اشتغال و کارآفرینی اقدام کنند.
- مطالبه گری مردم از مسئولین
«فاذا ادّت الرعیه الی الوالی حقه وادی الوالی الیها حقّها، عز الحق بینهم، وقامت مناهج الدین و اعتدلت معامل العدل، و جرت علی أذلالها السنن فصلح بذالک الزمان و طمع فی بقاء الدولة و یئست مطامع الاعداء و اذا غلبت الرعیه و الیها او اجحف الوالی برعیّته، اختلفت هناک الکلمة و ظهرت معالم الجور و کثر الادغال فی الدین.» (نهج، خ 216)
«پس چون رعیت حق والی را بگزارد، و والی حق رعیت رابه جای آرد، حق میان آنان بزرگ مقدار بشود، و راههای دین پدیدار و نشانه های عدالت برجا، و سنت چنانکه باید اجرا، پس کار زمانه آراسته گردد و طمع در پایداری دولت پیوسته و چشم آز دشمنان بسته، و اگر رعیت بر والی چیره شود و یا والی بر رعیت ستم کند، اختلاف کلمه پدیدار گردد و نشانه های جور آشکار و تبهکاری در دین بسیار.»
در این نص، حقوق متقابل رعیت و والی مورد توجه قرار گرفته است. قطعاً یکی از حقوق مردم بر دولت این است که نیازمندی های خود را با سهولت به مسئولان منتقل کنند. این یعنی مطالبه گری مردم از دولت. امکانات زیادی در کشور وجود دارد که بلااستفاده مانده است و یا از آن استفاده نادرست می شود. مردم نباید نسبت به این مسائل بی تفاوت باشند و بدون شک افزایش مطالبه گری اجتماعی و بستر‌سازی در این زمینه و هراس نداشتن از مطالبه حقوق اجتماعی توسط مردم، اعتماد اجتماعی بیشتر به مسئولان را به دنبال خواهد داشت و پاسخگو بودن مسئولان و افزایش پرسشگری در جامعه ضمن افزایش نظارت و کنترل اجتماعی ضامن امنیت اجتماعی پایدار، شایسته سالاری، استفاده صحیح از منابع، توسعه شاخصه های رفاه اجتماعی و افزایش رضایت اجتماعی را به‌دنبال خواهد داشت.
نقش زمامداران در فرآیند اشتغال و تولید
- تربیت نیروی انسانی کارآفرین
یکی از زیر ساخت های مهم و سرنوشت ساز اشتغال و تولید، تربیت نیروی انسانی کارآفرین است. آنچه که در این جا مهم است و باید بدان توجه شود، این است که در منشور حکومت امام علی (ع) به این اصل حیاتی و سرنوشت ساز تصریح شده است که هر کاری باید به کسی که متخصص آن است واگذار شود.
و توخّ منهم اهل التجربة و الحیاء من اهل البیوتات الصالحة و القدم فی الاسلام،(نهج: نامه 53) «و عاملانی این چنین را در میان کسانی جستجو کن که تجربه و حیاء دارند، از خانواده هایی پارسا و سابقه دار در اسلام.»
در واقع تربیت نیروهای متخصص و در عین حال دارای وجدان کاری بار سنگینی از دوش نظام بر می دارد. چراکه زمینه ساز کارآفرینی و ایجاد مشاغل گوناگون و همچنین بهبود تولیدات در هر دو سطح کمی و کیفی می شود و این مهم قطعاً از وظایف زمامداران است.
- استفاده از قابلیت های صنعت و کشاورزی
نکته دیگر که توسط مدیران جامعه باید لحاظ شود، برنامه ریزی جهت برون رفت از رکود اقتصادی موجود با در نظر گرفتن امکانات و شرایط است. امیرمومنان در همین رابطه خطاب به مدیران می فرمایند: «به سبب مالیات، لباس تابستانی و زمستانی مردم و رزقی را که می خورند نفروشید و چهارپایی را که با آن به کار مشغول اند، از دستشان نگیرید و بر احدی به جهت یک درهم تازیانه مزنید و روی دوپایش نگه ندارید. هیچ چیز از اثاث زندگی آنان را به فروش نرسانید؛ زیرا برنامه های ما آن است که با گذشت و اغماض از مردم مالیات بگیریم و توجه تو به آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری مالیات باشد.» اما نظام اقتصادی کشور ما به سبب وابستگی به نفت و بی نیازی از مردم، سبب شده نه توجه به آبادانی زمین صورت بگیرد و نه نظام مالیاتی دقیق و منسجمی تنظیم شود.
این در حالیست که از نظر امام علی (ع) کشاورزی و بازرگانی جایگاه ویژه ای در اقتصاد یک جامعه دارد. بر همین اساس نسبت به مدارا کردن با دهقانان همواره توصیه می فرمود و به فرماندهان نظامی نیز دستور می داد که از جانب آنها به کشاورز ظلم و ستم نشود. همچنین امیرمومنان در اهمیت بازرگانی و صنعت می گوید: «و کار این جمله (سپاهیان، کشاورزان، قضات، عاملان و نویسندگان) استوار نشود جز با بازرگانان و صنعتگران که جمع می شوند و با سودی که بدست می آرند، بازارها را بر پا می دارند، و کار مردم را کفایت می کنند، در آنچه که دیگران مانند آن نتوانند.»
بنابراین از دولت انتظار می رود موانع آشکار و پنهان قانونی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی بخش کشاورزی، صنعت و تجارت باید بردارد و بطور واقع بینانه شرائط نرم افزاری توسعه و اشتغال در بخش های فوق فراهم کند. به عنوان مثال، تجارت داخلی و خارجی در خدمت تولید صنایع و کشاورزی قرار گیرد. تا این که مصرف بازارهای داخلی و خارجی نقش پشتوانه استمرار تولید و سرمایه گذاری را ایفا نماید نه این که تولید در خدمت تجارت داخلی و خارجی باشد که در نتیجه در آمد دلالی و رانت خواری زمینه رشد سرمایه گذاری و تولیدات را از بین ببرد.
فرجام سخن
زندگی امیر مؤمنان علی علیه السلام مشحون از مواردی است که برای تأمین سعادت دنیوی و اخروی هر انسانی به کار می رود. یقیناً با جریان یافتن آموزه های رفتاری و گفتاری امام علی (ع) در فرهنگ جامعه، امت اسلامی به مراحل عالی از پیشرفت و ترقی در ابعاد مادی و معنوی دست خواهد یافت و شعار سال، «اقتصاد مقاومتی: تولید و اشتغال» در سایه عمل به فرامین امام بزرگوار محقق خواهد شد. در این بین همانطور که گفته شد مردم و مسئولین نیز باید توجه کنند که اگر خواهان خروج جامعه از رکود و رسیدن به توسعه پایدار هستند، لازم است فرهنگ دینی و ارزش های الهی را در برنامه ریزی و سیاست گذاری اقتصادی خود حاکم سازند. چراکه ادامه روند سیاست های توسعه برون زا (لیبرالی) و اقتصاد رانتی تنها بر مشکلات موجود خواهد افزود. الف/ی
