«مناظره»، ابزاری رسانه‌ای در خدمت مشارکت سیاسی

(روزنامه ايران – 1396/02/28 – شماره 6498 – صفحه 12)

به نسبت برگزاری دوازده دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران، پیوند خوردن سه دوره از این انتخابات با مناظره‌های کاندیداها در صدا و سیما، برای تجربه مناظره‌های مستقیم و زنده تلویزیونی در کشورمان عمر زیادی به حساب نمی‌آید. اما در همین مدت کوتاه باید گفت در فرآیند پر فراز و نشیب تبلیغات و رقابت‌های کاندیداهای ریاست جمهوری، مناظره‌های تلویزیونی جایگاهی ویژه و ممتاز یافته‌اند به‌طوری که در هر سه دوره انتخابات، این مناظره‌ها به پر بیننده‌ترین و پر چالش‌ترین بخش رقابت‌های کاندیداهای ریاست جمهوری تبدیل شده است. مناظره‌های انتخاباتی در جهان دو هدف آنی و لحظه‌ای و فرآیندی را پیگیری می‌کنند. هدف آنی برد و باخت کاندیدا و نحوه تأثیر‌گذاری هر یک از کاندیداها بر رأی دهندگان در پایان مناظره است و هدف فرآیندی، کمک به تصمیم‌گیری بهتر و درست‌تر رأی دهندگان. تحقق هدف آنی متکی به جو هیجانی و احساسی فضای مناظره و تحقق هدف فرآیندمدار بستگی به فضای منطقی و استنتاجی و استدلالی برای اقناع مخاطبان در جریان مناظره است.

با این توضیح این پرسش‌ها جای طرح دارد که سه مناظره‌ای که در صدا و سیما و بین شش کاندیدای دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد به کدام یک از این اهداف نزدیکتر شد و حاصل و دستاورد این مناظرات چه بود؟ پرسش دیگر اینکه اگر حضور گسترده و فراگیر مردم در پای صندوق‌های رأی را به‌عنوان یک هدف فراجناحی که مورد علاقه و خواسته همه دوستداران نظام جمهوری اسلامی ایران است تلقی کنیم، این مناظره‌ها تا چه حد در تحقق این هدف تأثیر داشته‌اند؟

دکتر محمد سلطانی فر- روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه - می‌گوید: به طور کلی نمی‌توانیم از مناظره‌های این دوره به‌عنوان یک پدیده غیرمعمول نام ببریم بلکه مناظره‌ها بیشتر به‌خاطر انجام وظیفه و رفع مسئولیت صدا و سیما صورت گرفت تا اینکه بخواهد تبدیل به مناظره‌ای سودمند شود. اگر قرار بود این اتفاق بیفتد باید مناظره دو به دو شکل می‌گرفت و در نهایت چالش‌ها خیلی جدی‌تر و عمیق‌تر از این بود که ظرف دو یا چهار دقیقه کسی بخواهد حرفی بزند و برنامه‌هایش را مطرح کند.

آنچه ما شاهدش بودیم این بود که مناظره‌ها نتوانست برنامه هیچ یک از کاندیداها را تبیین کند چرا که وقت‌ها کوتاه و مقطع و غیرحرفه‌ای بود. فقط مناظره آخر بود که توانست این غول خفته را بیدار کند و در نهایت تأثیر مناظره آخر را نیز در تجمع هزاران نفری روز شنبه استادیوم آزادی دیدیم.

این استاد ارتباطات با اعتقاد به اینکه شایسته‌تر بود در مناظره‌ها به جای مجری از یک کارشناس خبره استفاده می‌شد می‌افزاید: بیان یک سری سؤالات کلی و کلیشه‌ای از سوی مجری مناظره و سؤال‌هایی که در شکل کلان ماجرا به گونه‌ای بود که می‌توانست علیه یک کاندیدا باشد یا اینکه اصلاً طرحش نمی‌توانست مخاطب را نسبت به برنامه‌ها هشیار کند این موضوع را قوت می‌بخشید که به جای مجری باید از کارشناس استفاده می‌شد و البته بهتر بود یک کارشناس می‌نشست و مناظره‌ها و مصاحبه‌ها تک به تک انجام می‌شد.

وی در پاسخ به این سؤال که مناظره‌ها در کشورهای مختلف جهان چه جایگاهی دارند می‌گوید: نخست باید بگویم که نمی‌دانم چرا ما عادت داریم بگوییم همه جهان یک طرف ما نیز یک طرف، این اشتباه است چرا که ما یک طرف جهان نیستیم. اما باید گفت، بی‌تردید مناظره‌ها در برخی کشورهای غربی خیلی چالشی‌تر و بی‌پرده‌تر برگزار می‌شود و در برخی دیگر از کشورها نیز مناظره‌ها فرمایشی‌تر از کشور ماست و ما بین این دو قرار گرفته‌ایم؛ یعنی ضمن پرده دری‌هایی که اتفاق می‌افتد اما در مقابل هیچ اتفاقی هم نمی‌افتد دلیلش هم این است که ساختار سیاسی ما حزبی نیست و در احزاب ما این نوع مناظره‌ها جایگاه خاصی برایش دیده نمی‌شود.

بار اقناعی اندک

دکتر سلطانی‌فر همچنین با اعتقاد به اینکه این مناظره‌ها نمی‌تواند مخاطب را اقناع کند اظهار می دارد: متأسفانه هیچ کدام از مناظره‌ها نتوانست روی آرای خاکستری تأثیر‌گذار باشد بلکه فقط توانست افراد خودی و آنها که در فراخوان‌ها بودند را محکم‌تر و پیروزمندانه‌تر در جایگاه خودشان قرار دهد ولی روی افراد مردد و آرای خاکستری تأثیری نداشت.

دکتر اکبر نصراللهی ، استاد دانشگاه و از مدیران اسبق صدا و سیمای جمهوری اسلامی در این باره به «ایران» می‌گوید: مناظره یکی از ظرفیت‌های خوبی است که در کشورهای پیشرفته دنیا رواج دارد و می‌توان گفت در جمهوری اسلامی نیز از افتخارات نظام به شمار می‌رود که چند دوره است برگزار می‌شود. اما در عین حال ضعف‌هایی دارد که اگر به آن بی‌توجهی شود همین ظرفیت خوب و شاخص دموکراسی می‌تواند تهدید‌ها و مشکلاتی را ایجاد کند و به جای کمک به مردم برای انتخاب درست باعث پمپاژ وعده‌های نادرست و شعارهای غیرقابل تحقق شود و هزینه‌های کشور را بالا ببرد و تشخیص مردم را دچار مشکل کند.

وی در ادامه می‌افزاید: در این دوره سه مناظره در کشور اتفاق افتاد که هم جنبه‌های مثبت داشت هم منفی. اگر به لحاظ رسانه‌ای بخواهیم جنبه‌های مثبتش را نگاه کنیم باید بگویم که برای نخستین بار همزمان با برگزاری مناظره، شهروند خبرنگاران و فضای مجازی به شکل واقعاً خودجوش ادعاهای نامزدها را راستی آزمایی کردند. این اتفاق هم از سوی موافقان و هم مخالفان هریک از کاندیداها انجام می شد و بلافاصله اسنادی را در تأیید یا رد ادعاهای نامزدها منتشر می‌کردند که این پدیده مبارکی است و به مردم کمک می‌کند تا آنچه را در مناظره گفته می‌شود با آنچه در واقعیت وجود دارد، انطباق بدهند. متأسفانه در کشور ما سازمان‌های نظارتی یا وظیفه‌شان را درست انجام نمی‌دهند یا با تأخیر انجام می‌دهند که بواقع نوشدارو بعد از مرگ سهراب هستند یعنی ممکن است چند ماه و سال بگذرد و بعد در مورد درستی یا نادرستی یک حرف اقدام کنند اما مردم فرصت زیادی ندارند بنابراین فضای مجازی فرصت بی‌نظیری را در اختیار مردم قرار داده تا حرف‌های کاندیداها را راستی آزمایی کنند. فضای مجازی یک ظرفیتی دارد که فاصله بین زمان وقوع و زمان انتشار خبر را کم کرده و سرعت را بالا برده است و دسترسی‌هایی به افرادی داده که قبلاً تریبون نداشتند اما در مقابل اطلاعاتی که در این فضا رد و بدل می‌شود چندان قابل اعتماد نیست.

وی نکته دیگری را که از نتایج مثبت مناظره است چنین بیان می‌کند: در کشور ما به دلیل برخی اشکالاتی که در رسانه‌ها وجود دارد یا مقرراتی که کمیسیون تبلیغات انتخاباتی وضع می‌کند انحصار انتشار اخبار و مناظره‌ها به صدا و سیما داده شده است اما در مقابل می‌بینیم که به موازات آن اینستاگرام و توئیتر زنده نیز کار خودش را شروع می‌کند و طرفداران نامزدها به شکل گسترده از آن استفاده می‌کنند و در حالی که مناظره به شکل زنده پخش می‌شود طرفداران نامزدها و نخبگان حتی در خانه با استفاده از این ابزارها دیدگاه‌ها و نظرات خود را در مورد موضوعات انتخاباتی مطرح می‌کنند و این پدیده مبارکی است که انحصار را از رسانه‌های رسمی و سنتی خارج می‌کند و در کشور ما سابقه نداشته است.

بی‌اخلاقی در مناظره

دکتر نصراللهی در مورد نکات منفی مناظره‌ها نیز می‌گوید: ما در جریان مناظره‌ها شاهد بی‌اخلاقی‌هایی بودیم که با وجود تأکیدات رهبر معظم انقلاب اتفاق افتاد و با فرهنگ دینی و ایرانی ما همخوانی ندارد. این بی‌اخلاقی‌ها و طرح مطالب و ادعاها ازسوی افرادی که از فیلترهای مختلف گذشته‌اند و مردم به آنها اعتماد دارند و مسئولیت‌های مهمی را نیز در گذشته داشته یا دارند و یکی از آنها نیز قرار است در آینده رئیس جمهوری شود می‌تواند مردم عادی را شوکه کند. هر چند نخبگان سیاسی این موارد برایشان عجیب نیست اما مردم تعجب می‌کنند که چگونه است که مشکلاتی که براحتی قابل حل است مانند مشکل بیکاری، ایجاد شغل، روابط خارجی، مالیات و غیره چرا در سی - چهل سال گذشته حل نشده است یا گاهی وعده‌هایی داده می‌شود که بعد از گذشت ده‌ها سال هم نمی‌توانند انجام دهند بنابراین شنیدن این حرف‌ها از رسانه رسمی جمهوری اسلامی و از سوی نخبگان شوک آور است و خسارت و تبعات زیادی دارد. من فکر می‌کنم راه حلی که وجود دارد این است که در برخی مقررات و قوانین بازنگری شود و تیم کارشناسی همزمان با مناظره حضور داشته باشد و اگر کسی حرفی نادرست یا شعاری مطرح کرد مجری مناظره این اختیار را داشته باشد که آن نامزد را به بحث و چالش بکشد.

این کارشناس رسانه با بیان اینکه در کنار مناظره‌ها حتماً باید رسانه‌های رسمی و متعهد و مسئول تحلیل ارائه کنند می‌گوید: مردم فقط نیاز خبری ندارند نیاز تحلیلی دارند. انتشار خبرهای مناظره بدون تحلیل با این حجم از شعارها و ادعاها مردم را گمراه می‌کند و آنها را پس می‌زند. از همین رو مردم به شبکه‌های خارجی مثل «سی‌ان‌ان» یا شبکه ماهواره‌ای «من وتو» که بین مناظره تحلیل‌هایی ارائه می‌دادند روآوردند. متأسفانه مشکلات ساختاری و محافظه کاری صدا و سیما و برخی از مشکلات قانونی که کمیسیون تبلیغات انتخاباتی مقرر کرده و البته آستانه تحمل پایین برخی نامزدها باعث شده این تحلیل‌ها ارائه نشود در حالی که شبکه خبر ظرفیت خوبی برای این کار دارد.

ما فقط در روز 140 ساعت خبر پخش می‌کنیم در کنارش صدا و سیما حدود 300ساعت برنامه‌های سیاسی در طول هفته دارد اما اینکه مردم فقط یک سری ادعا بشنوند و درنیابند که این نامزدها از کدام راهبرد استفاده کرده‌اند یا کدام قسمت از حرف‌شان درست یا نادرست بوده و کدام یک قابل تحقق یا تحقق نیافتنی است و گفتن این حرف‌ها تا چه میزان در افزایش یا کاهش رأی نامزدها تأثیر دارد از بدیهی‌ترین سؤال‌ها و نیازهای مردم است که باید از رسانه‌ها ببینند و بشنوند اما متأسفانه با وجود همه این پیشرفت‌ها و گشایش‌هایی که در سرعت انتشار اخبار و اطلاعات داریم در این زمینه خلأ و ضعف کاملاً مشهود است و رسانه‌ها مردم را با دست خود به سمت رسانه‌های خارجـــــی و بــرخی تحلیـل‌های غیرواقعی سوق می‌دهند.

رویارویی بدون واسطه

دکتر نصراللهی در ادامه مناظره را ظرفیت خوبی دانسته که اجازه می‌دهد مردم بی‌واسطه و همزمان نامزدهای مختلف را از نظر میزان اخلاق و ادب، ارائه برنامه‌ها، میزان مهارت و نوع نگاه‌شان به پدیده‌های مختلف سیاسی، اقتصادی ، اجتماعی و کشورداری ارزیابی کنند و آن را فرصتی استثنایی می‌داند که در دیگر کشورهای منطقه وجود ندارد.

وی در این باره می‌گوید: نخستین بار از سال 76 این مناظره‌ها در گفت‌و‌گوی ویژه خبری شروع شد و من نخستین سردبیری بودم که این کار را انجام دادیم. البته مناظره‌ها به این شکل امروزی نبود بلکه نامزدها تک نفری در برنامه زنده گفت‌و‌گوی ویژه برنامه هایشان را ارائه می‌کردند. در کشورهای پیشرفته دنیا مناظره فرصت خوبی به مردم می‌دهد تا درست انتخاب کنند اما متناسب با فرهنگ و ملاحظات هر کشوری برخی مقررات باید مصوب و نظارت شود تا این ظرفیت خوب تبدیل به بحران و مشکل و گمراهی و سونامی وعده‌های تحقق نیافتنی نشود.

اما این استاد دانشگاه مناظره این دوره از انتخابات ریاست جمهوری را در کمک به مخاطب برای انتخاب اصلح چندان مفید ارزیابی نکرده و می‌گوید: این مناظره‌ها بیشتر مردم را گمراه کرد چرا که بیشتر نامزدها مدعی کاری بودند که برای ارائه آن برنامه‌ای بیان نکردند. البته مناظره آخر را بیشتر می‌توان پمپاژ وعده‌ها و سونامی شعارها و بی‌اخلاقی‌ها دانست و اینکه مردم را دچار سردرگمی کرد البته بی‌تردید مردم فقط از طریق تلویزیون و مناظره تصمیم نمی‌گیرند بلکه روش‌های خاصی برای انتخاب داشته و نسبت به این افراد کم و بیش اطلاعات دارند. نمی‌توان گفت حرف و شعار نامزدها فقط مبنای تصمیم‌گیری مردم است البته می‌تواند یک متغیر اثر‌گذار باشد. ما یک نظریه در علوم ارتباطات داریم به نام نظریه استحکام و براساس آن رسانه‌ها نمی‌توانند به یک باره دیدگاه و نظری ایجاد کنند بلکه می‌توانند دیدگاه مخاطب را تقویت یا تضعیف کنند و مردم به کمک رهبران فکری و البته حافظه خودشان و ارتباطات میان فردی تصمیم می‌گیرند.

وی با بیان اینکه اتهام زنی در مناظره‌ها شایسته نظام جمهوری اسلامی و مردم فهیم ایران و فرهنگ غنی اسلامی و حتی خود مسئولان نبود می‌گوید: به تعبیر رهبر معظم انقلاب، رئیس جمهوری مستقر را روی آنتن تلویزیون متهم به دروغ گویی کردن برای مردم شوک آور است. مردم می‌گویند ما بر چه اساسی به این افراد رأی بدهیم در حالی که هر کدام دیگری را به سرقت و فساد و دروغ گویی متهم می‌کند. البته امیدوارم مردم این را به پای هیجانات و برخی متغیرهای سیاسی بگذارند و روی انتخاب آنها اثر نگذارد و با مشارکت حداکثری در انتخابات 29 اردیبهشت هم دنیا را و هم آنهایی را که شعار و وعده‌های بیهوده می‌دهند و اهل عمل نیستند و دیگری را متهم به بی‌اخلاقی می‌کند متعجب کنند و اجازه ندهند کسانی که اینگونه شعار می‌دهند به قدرت برسند و پاداش بگیرند.

http://www.iran-newspaper.com/newspaper/BlockPrint/183780

ش.د9600421