علی رغم اینکه خانواده ایرانی هنوز مثال زدنی و نمونه است، طی سال های اخیر با ظهور الگوهای رفتاری جدید در فضاهای شهری ایران، رعایت کرامت و ارزش های انسانی با تهدید مواجه شده است.
25 ذی الحجّه (که امسال مصادف با امروز شنبه 25 شهریور ماه است) در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، روز خانواده و تکریم بازنشستگان نام گذاری شده است. علت انتخاب این روز، نزول آیه «هل اتی» در سوره الانسان که راجع به خانواده و استحکام پایه‌های آن است، عنوان شده است. سوره هل اتی در روز 25 ذیحجه در شأن اهل بیت پیامبر (ص) نازل شد که پس از سه روز روزه و انفاق افطار خود، از طرف خداوند اطعام شدند.
به این بهانه مروری بر وضعیت کنونی خانوده در ایران و به ویژه تهدیداتی که با کمک دشمنان سعی می کنند از هر سو بنیان خانواده را متزلزل کنند، ضرورت دارد، چرا که خانواده یکی از سرمایه های ارزشمند جامعه ایران است و از این رو یکی از اهداف اصلی مورد نظر دشمن است.
وابستگی به خانواده به عنوان یک ارزش همواره در چارچوب الگوهای فرهنگی حاکم بر جامعه اسلامی و ایرانی مورد توجه بوده است. روابط خویشاوندی و ارتباطات عمیق میان اعضای خانواده، عطوفت و مهر بین آنها، جایگاه ارزشمند پدر و مادر در خانواده و همچنین تعهد از سوی دو طرف به حفظ زندگی مشترک، برخی از ویژگی های این نهاد مقدس را تشکیل می دهند.
بر این اساس، روابطی که افراد در خانواده دارند بر مبنای تکریم و گرامی داشتن یکدیگر است. در این نگاه همسر و فرزندان افرادی با ارزش، شریف و دارای کرامت ذاتی اند. نتیجه چنین روابطی نیز خانواده بالنده و کارآمد خواهد بود. اما علی رغم اینکه خانواده ایرانی هنوز مثال زدنی و نمونه است، طی سال های اخیر با ظهور الگوهای رفتاری جدید در فضاهای شهری ایران، رعایت کرامت و ارزش های انسانی با تهدید مواجه شده است.
الگوهایی که مفهوم ازدواج و خانواده را با عنوان زندگی مشترک زن و مرد تغییر داده و دامنه آن را گسترده تر کرده است. گسترش روابط جنسی آزاد و قانونی شمردن هم خانگی یا هم زیستی مشترک و هم جنس بازی، تمایل به زندگی تک نفره و برپایی جشن برای گسیخته شدن روابط مشروع و بنیاد خانواده، تنها گوشه ای از رفتارهای جدیدی است که هیچ مقاربتی با فرهنگ اسلامی و ایرانی نداشته و در واقع یک نوعی اهانت به ارزش های انسانی است. در تمام این الگوها هدف از برقراری رابطه، بهره برداری شخصی بوده و تحقیرآمیز است.
رواج مفهوم سینگل و خانواده های تک نفره
براساس آمار و اطلاعاتی که سازمان ثبت احوال کشور اعلام می کند و همچنین تجربه هایی که اگر نه در همه شهرهای ایران، اما دست کم در تهران برای خیلی ها آشناست، تنها زیستی در ایران رو به افزایش است. دختر و پسرهایی که به سن ازدواج رسیده اند، اما مجرد مانده و بعد از مدتی، زندگی در یک خانه مستقل از خانه پدری را آغاز کرده اند، یا پس از تشکیل خانواده، طلاق گرفتند و یا همچنین با از دست دادن پدر و مادر خود تنها زندگی می کنند. تنهایی چایی می نوشند، تلویزیون تماشا می کنند، کتاب می خوانند و وقتی به خانه می رسند، چراغ خانه هایشان خاموش است.
اضطرار یا انتخاب هر دلیلی که منجر به تنهازیستی آنها شده است؛ مهم، شکل گیری سبک جدیدی از زندگی است که به گفته جامعه شناسان نشان دهنده بزرگتر شدن «من» در آدم ها، تقویت فردگرایی و در نتیجه ازدواج گریزی است. «من» درونی که آنقدر بزرگ شده که تنها خودش را دوست دارد، تحمّل می کند و اجازه نمی دهد «ما»یی شکل گیرد و این برخلاف فطرت انسان است. از گرایش های فطری انسان تشکیل خانواده در معنای حقیقی آن به معنای پیوند شرعی زن و مرد است. بی تردید یکی از مهم ترین انگیزه های این پیوند غریزه جنسی و تظاهرات حیاتی آن است.
غریزه جنسی که از ابتدای تولد به صورت نهفته در وجود آدمی قرار دارد، در دوره نوجوانی و جوانی به ظهور و بروز می رسد. این غریزه از مسائل منفور و مکروه حیات نبوده و بلکه اسلام آن را مایه رشد، کمال و دوام و بقای نسل انسان می داند، اما در صورتی که در طریق صحیح خود قرار گیرد. لذا هیچ کس از داشتن این غریزه و گرایش به جنس مخالف مبرا نبوده و سرکوب آن پیامدهای روانی و رفتاری ناگواری را به دنبال خواهد داشت. از جمله این پیامدها، گسترش روابط غیرشرعی خواهد بود.
از سوی دیگر سرکوب گرایش های اجتماعی منجر به گسترش افسردگی و انزوا می شود؛ افرادی که به زندگی مجردی تن می دهند با افزایش زندگی مجردی انسان ها از هم دور شده، سرمایه برای جامعه سالم کم می شود و روابط کاهش پیدا می کند. زمانی می رسد که به دلیل آنکه جوان ها به صورت مجردی زندگی می کنند، خواهر و برادری نخواهند داشت. اینگونه مسائل بسترساز جامعه ای منزوی، انسان های بی نشاط و در خود فرورفته می شود.
زوج های بدون فرزند
بر اساس آمارها 14.4 درصد خانواده های ایرانی بدون فرزند هستند. بررسي ها درباره مهم ترين دلايل نخواستن فرزند نشان مي دهد، عدم توانايي براي تامين هزينه هاي فرزند ديگر، تعداد مورد نظر فرزندان، تداخل فرزندآوري با علايق، تفريحات و برنامه هاي كاري و تحصيل، نگراني نسبت به آينده فرزندان، مهم ترين دليل نخواستن فرزند عنوان شده است. [1] این درحالیست که دین اسلام به اهمیت خانواده و فرزندداری عنایت ویژه‌ای کرده است و ترس از فرزندآوری به هر دلیلی از جمله فقر و مشکلات اقتصادی بر خلاف روح ایمان و فلسفه اسلام است. به‌طوری‌که قرآن در این باره در آیه ۱۵۱ انعام می‌فرماید: «لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ؛ فرزندانتان را از بیم فقر نکشید، ما شما و آنها را روزی می‌دهیم.» برای مسئله سخت بودن تربیت فرزند هم در قرآن کریم راهکارهایی ارائه شده است و دستورات کاملاً عملی و حتی به صورت الگوی کاملاً قابل لمس برای تربیت فرزندان بیان کرده است.
لذا کاهش تمایل به فرزندآوری نتیجه غلبه تمایلات رفاه طلبانه است که با تغییر ارزش ها و رفتارهای انسانی و اولویت یافتن لذت به جای تولید مثل و تربیت فرزندان منجر به کاهش جمعیت و پیامدهای مخرب آن می شود.
پیدایش الگوی هم خانگی
هم خانگی بدون ازدواج يا ازدواج سفيد، پدیده ای است که دختر و پسر بدون پیوند رسمی به عنوان هم خانه با یکدیگر زندگی می کنند. الگویی از رابطه که تنها با معیار سودمندی و منفعت ارزش گذاری می شود. هم خانه یا پارتنر تا زمانی ارزش هم زیستی و وفاداری دارد که منفعتی داشته باشد و رضایتی ایجاد کند، و نباید هیچ قید و بندی افراد را به حفظ و تداوم رابطه وادار کند. هر گونه قانونی که باعث وفاداری و پایبندی به همسر خارج از قاعده فایده و سود شود، باید کنار گذاشته شود. روابط در شرایط آزاد و به صورت سفید و صرفا در چارچوب رضایت طرفین شکل می گیرد و پایان می یابد. هر یک از طرفین رابطه می توانند به محض عدم رضایت از زندگی زناشویی، به رابطه خود پایان داده و رابطه سودمند دیگری را آغاز کنند. این چرخه می تواند بدون شکل گیری خانواده باثبات در کل حیات یک شخص تکرار شود، به گونه ای که تاریخ زندگی یک فرد شامل دوره های از هم باشی با افراد مختلف باشد.
جدای از مفاسد و عدم تعهد طرفین نسبت به یکدیگر در این نوع رابطه، یکی از پیامدهای این الگوی رفتاری، از بین رفتن نقش هایی است که در چارچوب خانواده ایرانی که از دیرباز به نشانه های آرامش زوجین تعبیر شده است. زن در فرهنگ هم خانگی، جایگاه مادری و همسری را ندارد و تنها به یک شریک جنسی تنزل می یابد، که همانطور که گفته شد هرچند وقت یکبار ممکن است شریک جنسی خود را تغییر دهد. و مرد هم دیگر مرد زندگی نخواهد بود، بلکه تنها فردی است که برای تأمین نیازهای خود به سراغ ارتباط های موقت می رود.
نکته مهم دیگر این است که در این روابط انگیزه اصلی از هم خانگی، تنها انگیزه جنسی و شهوت رانی است که از قاموس انسانیت به دور است. برای مثال فرزندان این افراد که خارج از چارچوب ازدواج متولد می شوند، به سبب تربیت ناقص و نگاه بدی که نسبت به آنها وجود دارد، بر اوضاع اجتماعی جامعه اثر نامطلوبی می گذارند.
جشن طلاق
زمانی ازدواج و مراسم های عروسی مهم ترین کارکرد خانواده های ایرانی بودند، اما این روزها در تهران و برخی دیگر از شهرهای ایران پدیده ای جدید با نام «جشن طلاق» در حال گسترش است. زوج هایی که از همدیگر با مراسم جشن جدا می شوند همانند عروسی کارت هایی برای دوستان و مهمانان می فرستند و حتی برای مراسم طلاق خود کیک سفارش می دهند. امری که بنا به نظر روانشناسان غربی باعث آرامش خاطر دو طرف شده و پیامدهای روحی طلاق را بر زوجین و فرزندان کاهش می دهد. اما آیا به واقع اینگونه است؟
هرچند زن و مرد در اصل خلقت مساوی هستند، اما در مزاج و نوع خلقت با هم متفاوت آفریده شده اند. و همان‌گونه که از نظر جسم متفاوتند از نظر نوع صفات روحی نیز متفاوت خلق شده اند و این تفاوت برای ادای وظیفه است که به عهده هر یک از زن و مرد گذاشته شده است. بر همین اساس می توان گفت کمتر زنی پیدا می شود که بعد از طلاق احساس آرامش داشته باشد و عواطف اش جریحه دار نشود. لذا جشن طلاق نیز یکی دیگر از پدیده های نوظهور مغایر با کرامت انسانی است.
فرجام سخن
هرچند مواردی که ذکر آن گذشت هنوز در جامعه ما فراگیر نشده است، اما بیانگر این حقیقت اند که به صورت نگران کننده ای تهدیدات علیه خانواده که همانا مأمن کرامت انسانی است افزایش یافته و ناب ترین وجوه حیات بشری یعنی ازدواج و تشکیل خانواده تحت تأثیر رفتارهای ضدارزشی قرار گرفته است. افزایش آمار زنان خیابانی، گسترش خانه های تک نفره و مجردی، کنار رفتن اخلاق از روابط زن و مرد، افزایش مانکن های زنده که در خیابان ها عرض اندام می کنند، بیش از هر چیزی نتیجه کم رنگ شدن دین داری و افزایش فردگرایی و بی توجهی به منافع و مصالح جمعی است.
اما راهکار چیست؟ و چگونه می توان در برابر تهدیدات موجود ایستادگی کرد و نهاد خانواده را در برابر آنها ایمن ساخت؟
حقیقت آن است که زمینه ها همیشه منجر به پیامدهای قطعی نمی شوند. به عنوان مثال همه افراد در شرایط زمینه ساز الزاماً به رفتارهای جدید چون هم خانگی روی نمی آورند. قدرت انتخاب سوژه ها را نباید از نظر دور داشت. لذا مراقبت از قلمرو شخصیت فرد و حفظ کرامت انسانی، همچنان بزرگترین امکان رهایی پیش روی ما خواهد بود. در واقع اگر هدف از برقراری زوجیت و تشکیل خانواده به تعبیر قرآن، به سکونت رسیدن اعضاست، لازم است همه رفتارها و تعاملات در راستای تحقق این هدف باشد. در این میان احیای الگوی اصیل اسلامی در امر ازدواج مبتنی بر مودت، رحمت، ساده زیستی و ... ، نقد فرهنگ لیبرالیسم اخلاقی و همگرایی نهادهای فرهنگی و اجتماعی در پرورش هویت اسلامی می تواند باعث رهایی از الگوهای خارج از چارچوب ازدواج رسمی شود. جامعه ایران طبق سنت تاریخی و آموزه های دینی هیچ گاه نمی تواند بدون خانواده پایدار بماند و از این رو دفاع از خانواده باید در سطح یک مسئله بسیار کلان کشور دیده شود و اقدامات لازم از آموزش خانواده محوری در دوران کودکی گرفته تا تسهیل راه های ازدواج و... همواره باید در دستور کار باشد. جامعه ایران با وجود بسیاری از تهدیدات در طول تاریخ به حیات خود ادامه داده است و این استقامت به دلیل وجود خانواده بوده است؛ خانواده هایی که هیچ گاه بی دین نبوده اند و اساسا ساختار خانواده در ایران همواره دین را یکی از ارکان خود دانسته است./
منابع
[1] 40 درصد زوج هاي تهراني تمايل به بچه دار شدن ندارند، مریم بابایی، روزنامه اعتماد (17/4/1392)
