اوپك و بازار جهاني نفت (بخش دوم و پاياني)

عدم اطميناني كه در بازار وجود دارد سبب ايجاد اختلاف در اين برآوردها شده كه سبب مي‌شود پيش بيني قيمت با دشواري مواجه باشد. البته ذكر اين نکته ضروري است كه طي دو ماه گذشته اختلاف بين برآوردها كاهش يافته است. درحالي كه در ابتداي سال اختلاف پيش بيني بعضي از مؤسسات حدود 40 دلار بود، درحال حاضر به كمتر از 9 دلار كاهش يافته است. هر چند قيمت نفت كمتر از 50 دلار در بشکه در پيش بيني ها جايي ندارد.

چالش‌هاي اوپك

اوپك با هدف ايجاد هماهنگي در خط مشي هاي نفتي كشورهاي عضو و تعيين بهترين شيوه براي تأمين منافع فردي و جمعي اعضا، تلاش براي تثبيت قيمت نفت دربازارهاي بين المللي و حذف نوسانات مضر و غيرضروري، ضرورت تضمين درآمدي ثابت براي كشورهاي توليدكننده و در نظر گرفتن مصالح كشورهاي توليدكننده نفت و نهايتاًعرضه كافي و منظم نفت به كشورهاي مصرف كننده و يك بازده منصفانه براي كشورهايي كه در صنعت نفت سرمايه گذاري مي كنند، ايجاد شد.

اين سازمان طي ساليان گذشته فرازو فرودهاي زيادي داشته و در راستاي رسيدن به اهداف خود تمهيدات و تصميمات مختلفي را اتخاذ كرده كه مهمترين آن سياست كنترل عرضه از طريق مکانيسم سهميه بندي و بعداً هدف توليدي بود. با اين حال در اين دوران با چالش هاي مختلفي مواجه بوده است.

اگرچه چالش هاي اوپك داراي ابعاد داخلي و خارجي و همينطور جنبه كوتاه مدت و بلندمدت دارند، اما همه آنها به نوعي مرتبط با يکديگر بوده و همديگر را تحت تأثير قرار مي دهند.

درحال حاضر مهمترين چالش هاي فرا روي اوپك عبارتند از:

1 . پيشرفت هاي فناوري در زمينه برداشت از منابع نامتعارف و متعارف نفتبه خصوص نفت شيل در آمريکا، در چند سال گذشته پيشرفت هاي تکنولوژيکي درزمينه برداشت از منابع نامتعارف نفت و گاز در آمريکا باعث وقوع تحولات اساسي در بازارهاي جهاني انرژي شده است. درست زماني كه كشف منابع جديد نفت متعارف هرسال سخت تر مي شد و بيشتر اكتشافات نفتي در مقياس هاي كوچكتر و در مناطق دورافتاده تر انجام و بيشتر فعاليت هاي اكتشافي با شکست مواجه مي شد، توليدنفت شيل شدت گرفت. تركيبي از حفاري افقي و عمليات شکست هيدروليکي موجب شده است كه برداشت حجم قابل توجهي از نفت و گازي كه با تکنولوژي هاي قبلي اقتصادي نبود جنبه تجاري به خود گيرد.

اين مسئله تأثير قابل توجهي را بر وضع عرضه منابع متعارف نفت و گاز، تقاضاي جهاني، صنعت پالايش و قيمت هاي نفت گذاشت و سازمان اوپك را با چالشي جدي و جديد مواجه كرد. زيرا در صورتي كه بخواهد از يك سطح قيمتي بالا حمايت كند و بدين منظور سطح توليد خود را كاهش دهد، بخش بيشتري از منابع شيلي اقتصادي شده و در مدت كوتاهي وارد بازار مي شود و آثار اقدام اوپك را خنثي مي كند. توليد نفت شيل از مارس 2015 روند نزولي به خود گرفت، اما اولاًكاهش آن كمتر از حد انتظارات اوليه بود و از طرف ديگر از اواخر سال 2016 كه قيمت هاتحت تأثير توافق اوپك و غيراوپك براي كاهش 8 / 1 ميليون بشکه در روز از توليد، روندصعودي به خود گرفت، خيلي زود رشد مجدد توليد نفت شيل از سر گرفته شد.

2. سياست هاي اعضاي اوپك در بازار نفت، اعضاي اوپك سياست هاي مختلفي را در بازار نفت دنبال مي كنند كه مي تواند تصميمات اوپك را با چالش مواجه سازد. براي مثال، از گذشته بازار آمريکا براي عربستان سعودي اهميت استراتژيك داشته و تحت هيچ شرايطي حتي با اعطاي تخفيف هاي قابل توجه حاضر نيست كه سهم خودرا در اين بازار از دست بدهد.

3 . ناهمگوني اعضاي اوپك از لحاظ حجم ذخاير، توليد، صادرات، مصرف داخلي و ظرفيت مازاد توليد و همينطور پراكندگي جغرافيايي اعضا: كشورهاي عضو اوپك از لحاظ توليد وضع همگوني ندارند و توليد آنها بين 200 هزار بشکه كه مربوط به كشور گابن است و توليد عربستان كه حدود 10 ميليون بشکه در روز توليدمي كند، متفاوت است و از طرف ديگر در مورد ذخاير، صادرات، مصرف داخلي و ظرفيت مازاد توليد هم همين دامنه قابل مشاهده است. علاوه بر اين پراكندگي گسترده اي را ازلحاظ جغرافيايي دارند كه براي برگزاري اجلاس به ويژه اجلاس اضطراري يك مشکل عمده است.

4 . توسعه استفاده از انرژي هاي جايگزين به ويژه سوخت هاي زيستي وهيدروژن در بخش حمل ونقل: بخش عمده انرژي مصرفي دنيا توسط انرژي هاي فسيلي شامل نفت، گاز طبيعي و زغالسنگ تأمين مي شود. تا قبل از شوك اول نفتي ( 1973 )تصور عمومي اين بود كه منابع نفتي به اندازه كافي وجود دارد، اما با وقوع شوك اول نفتي، تصور وفور منابع تبديل به كمبود منابع شد و زنگ خطر براي كشورهاي صنعتي كه تا آن موقع با اتکا به نفت ارزان قيمت چرخ هاي توسعه خود را به گردش در آورده بودند،به صدا درآمد. از اولين اقدامات اين كشورها، تدوين سياست هايي در زمينه متنوع سازي منابع انرژي بود. يکي از سياست هايي كه در جهت متنوع سازي منابع عرضه انرژي مطرح شد، سياست توسعه تکنولوژي توليد و عرضه انرژي هاي جايگزين و تجديدپذير به جاي انرژي هاي فسيلي بود و در اين بين توسعه سوخت هاي زيستي شامل بيوديزل و بيواتانول و پيل هاي سوختي هيدروژني در بخش حمل ونقل تهديدكننده رشد تقاضاي نفت درآينده است.

5 . مسائل زيست محيطي و گرمايش كره زمين: نگراني نسبت به گرمايش كره زمين در اثر مصرف سوخت هاي فسيلي باعث شده كه مقررات سختگيرانه تري نسبت به انتشار گازهاي گلخانه اي در سطح ملي و فراملي تصويب و به اجرا درآيد. تصويب اين قوانين باعث شده رشد تقاضا براي نفت را با محدوديت مواجه سازد.

6 . سرمايه گذاري براي افزايش كارآيي انرژي و بهره وري در كشورهاي توسعه يافته و درحال توسعه: بهره وري انرژي عبارت از ميزان توليد كالا و خدمات در ازاي هر واحد انرژي مصرف شده است كه با شاخص شدت انرژي مورد ارزيابي قرارمي گيرد. طي چند دهه گذشته، كشورهاي توسعه يافته سياست هاي مختلفي را براي افزايش كارآيي و بهره وري انرژي اتخاذ كردند و موفق شدند شدت انرژي خود را به طورقابل ملاحظه اي كاهش دهند كه پيامد آن كاهش رشد مصرف انرژي در اين كشورها بودو پيش بيني مي شود اين روند در آينده ادامه يابد. در مقابل كشورهاي درحال توسعه داراي بهره وري انرژي پايين تري نسبت به كشورهاي توسعه يافته هستند و در سال هاي اخيرسرمايه گذاري براي افزايش بهره وري انرژي در آنها افزايش يافته و پيش بيني مي شود كه نرخ رشد مصرف انرژي به ويژه مصرف نفت كاهش يابد.

7 . همکاري يا رقابت با غيراوپك: يکي از چالش هاي اوپك، توليدكنندگان وصادركنندگان غيرعضو اوپك هستند، اين كشورها به راحتي حاضر به همکاري با كشورهاي اوپك نيستند و در صورتي كه اوپك بخواهد بدون همکاري آنها سطح توليد خود را كاهش دهد، عملاً به معناي واگذار كردن سهم بازار خود به اين كشورها است.

8. نبود مکانيسم اجرايي مؤثر براي اجراي توافقات سازمان: اوپك از سال 1982سياست تحديد و سهميه بندي توليد را براي حمايت از قيمت نفت اتخاذ كرد، امادر تمام دوره هايي كه اين سازمان تصميم مي گرفت سطح توليد خود را كاهش دهد، بعضي از اعضا از سهميه توليد خود تخلف مي كردند و عملاً هيچ مکانيسم اجرايي براي جلوگيري از تخطي اعضاي متخلف و مجازات آنها در اوپك موجود نيست. ازاين رو بعضي از اعضا باتخلف خود موجب بي اثر شدن تصميمات جمعي اوپك مي شدند. البته در توافق اخير اوپك ميزان پايبندي اعضا بالا بوده و از استثنائات در تاريخ اوپك محسوب مي شود. متوسط پايبندي اعضا در دوره هاي قبلي حدود 70 درصد بوده كه در چهار ماه اخير به حدود 100درصد رسيده است.

9 . نبود استراتژي بلندمدت در سازمان اوپك: اوپك در طول حيات خود فراز ونشيب هاي زيادي را طي كرده است و عملکردهاي مختلفي داشته است. با آنکه در اين دوران به موفقيت هاي زيادي نائل شده است ،با اين حال ضعف هايي متوجه اين سازمان بوده است و در مقاطعي نتوانسته در راستاي رسيدن به اهداف خود نقش مؤثري در بازار جهاني نفت ايفا كند.

يکي از نکات ضعف اين سازمان نداشتن استراتژي بلندمدت بوده است. فقدان استراتژي بلندمدت باعث شده كه سازمان در تصميمات، جهت گيري ها و اولويت هاي آينده، رويه مستقل و يکساني نداشته باشد. ازاين رو در سال 2003 اوپك تصميم گرفت استراتژي بلندمدت را تدوين كند و گروهي از كارشناسان اوپك پس از 5 / 2 سال آن را تدوين و نهايتاً در سپتامبر 2005 به تصويب وزراي نفت اوپك رسيد. اين سند هدف هايي را درباره درآمدهاي نفتي بلندمدت كشورهاي عضواوپك، قيمت هاي عادلانه و باثبات، نقش نفت در تأمين نيازهاي انرژي آينده، ثبات بازارهاي جهاني نفت، ايجاد امنيت عرضه پايدار نفت براي مصرف كنندگان و امنيت تقاضاي جهاني نفت مشخص مي كند. با اين حال، اين سند علاوه بر اينکه داراي ضعف هايي بود و بايد به تدريج نقاط ضعف آن برطرف و روزآمد مي شد، نه تنها روزآمد نشد، بلکه وارد فاز اجرايي هم نشد و عملاً كنار نهاده شد.

10 . وابستگي اقتصادي اعضاي اوپك به درآمدهاي نفتي: اگرچه وابستگي كشورهاي عضو اوپك به درآمدهاي نفتي متفاوت است، اما اكثر اين كشورها وابستگي زيادي به درآمدهاي نفتي دارند و زماني كه قيمت نفت كاهش مي يابد به تبع آن،درآمدهاي اين كشورها هم كاهش مي يابد و بعضي از كشورها تلاش مي كنند كه با توليد بيشتر، كاهش درآمدي خود را جبران كنند و اين مسئله يك تهديد براي سياست اوپك در جهت تحديد توليد است.

11 . ورود شركت هاي خارجي به بخش بالادستي نفت اعضاي اوپك: صنعت نفت در اغلب كشورهاي عضو اوپك ملي است و اين كشورها تلاش كرده اند كه نقش حاكميتي خود را در بخش بالادستي نفت حفظ كنند، اما طي ساليان گذشته بعضي ازكشورها ازجمله عراق و آنگولا اجازه ورود شركت هاي بين المللي را به بخش بالادستي داده اند. ورود شركت هاي بين المللي به بخش بالادستي باعث مي شود كه اين شركت ها در زماني كه كشور متعهد به كاهش توليد شده، از انجام آن خودداري كنند. درحال حاضرعراق با كاهش قيمت نفت و از طرف ديگر تعهد به كاهش توليد، در پرداخت هاي خود به شركت هاي نفتي با مشکل مواجه شده است و اين مسئله در آنگولا هم وجود دارد.

12 . اثرگذاري اهداف سياست خارجي كشورهاي عضو براي اتخاذ تصميمات دراوپك: يکي از مهمترين چالش هاي اوپك طي چند دهه گذشته، تأثيرگذاري سياست خارجي هريك از اعضاي اوپك بر تصميمات آنها در اوپك بوده است. نمونه هاي بي شماري از آن وجوددارد و آخرين مورد آن طرح فريز نفتي مطرح شده توسط عربستان سعودي براي جلوگيري از رشد توليد نفت ايران در دوره پسابرجام بود.

13 . سياست هاي انرژي كشورهاي مصرف كننده: كشورهاي مصرف كننده درزمينه تأمين انرژي خود سياست هاي مختلفي را اتخاذ كرده و به آن پايبندند. اين سياست ها در برخي موارد براوپك هم تأثيرگذار است. اين سياست ها طيف وسيعي ازپرداخت يارانه به انرژي هاي جايگزين نفت تا ايجاد ذخيره سازي نفت را دربرمي گيرد.مهمترين آن سياست ايجاد ذخيره سازي نفت است كه در واكنش به تحريم نفتي حاميان رژيم اشغالگر قدس در سال 1973 توسط كشورهاي عرب صادركننده نفت اتخاذ شد.

درحال حاضر حجم بالاي سطح ذخيره سازي هاي تجاري و استراتژيك يکي از عواملي است.

كه توافق اخير اوپك را تحت تأثير قرار داده و براي پايين آوردن آن تا متوسط پنج سال گذشته، لازم است اوپك توافق كاهش توليد را براي مدت بيشتري ادامه دهد تا قيمت ها تقويت شود.

نتيجه‌گيري

سازمان اوپك با دارا بودن 213/1 ميليارد بشکه ذخاير اثبات شده نفت، حدود 71 درصد ازكل ذخاير اثبات شده نفت جهان را در اختيار دارد و در آوريل 2017 با توليد 750/31 ميليون بشکه در روز نفت خام ، 77 / 42 درصد از كل توليد جهاني نفت خام رابه خود اختصاص داده است. علاوه بر اين در ماه آوريل 2017 توليد ميعانات و مايعات گازي اين سازمان 940 / 5 ميليون بشکه در روز بود كه 3 / 42 درصد از كل توليد جهاني ميعانات و مايعات گازي را شامل مي شود.

اين سازمان با هدف ايجاد هماهنگي در خط مشي هاي نفتي كشورهاي عضو و تعيين بهترين شيوه براي تأمين منافع فردي و جمعي اعضا، تلاش براي تثبيت قيمت نفت در بازارهاي بين المللي و حذف نوسانات مضر و غيرضروري،ضرورت تضمين درآمدي ثابت براي كشورهاي توليدكننده و در نظر گرفتن مصالح كشورهاي توليدكننده نفت و نهايتاً عرضه كافي و منظم نفت به كشورهاي مصرف كننده و يك بازده منصفانه براي كشورهايي كه در صنعت نفت سرمايه گذاري مي كنند، ايجادشد. اين سازمان طي ساليان گذشته فراز و فرودهاي زيادي داشته و در راستاي رسيدن به اهداف خود تمهيدات و تصميمات مختلفي را اتخاذ كرده كه مهمترين آن سياست كنترل عرضه بوده است.

با اين حال در اين دوران با چالش هاي مختلفي مواجه بوده است.اگرچه چالش هاي اوپك داراي ابعاد داخلي و خارجي و همينطور جنبه كوتاه مدت وبلندمدت دارند، اما همه آنها به نوعي مرتبط با يکديگر بوده و همديگر را تحت تأثير قرارمي دهند. مهمترين چالش هاي كنوني اوپك به اختصار عبارتند از: پيشرفت هاي فناوري در زمينه برداشت از منابع نامتعارف و متعارف نفت به خصوص نفت شيل در آمريکا،سياست هاي مختلف اعضاي اوپك در بازار نفت، ناهمگوني اعضاي اوپك از لحاظ حجم ذخاير، توليد، صادرات، مصرف داخلي و ظرفيت مازاد توليد و همينطور پراكندگي جغرافيايي اعضا، توسعه استفاده از انرژي هاي جايگزين به ويژه سوخت هاي زيستي وهيدروژن در بخش حمل ونقل، سياست هاي ملي و فراملي در زمينه حفاظت از محيط زيست براي جلوگيري از انتشار كربن و گرمايش كره زمين، سرمايه گذاري براي افزايش كارآيي انرژي و بهره وري در كشورهاي توسعه يافته و درحال توسعه، عدم مکانيسم اجرايي مؤثر براي اجراي توافقات سازمان، نبود استراتژي بلندمدت توسط اوپك، وابستگي اقتصادي اعضاي اوپك به درآمدهاي نفتي، ورود شركت هاي خارجي به بخش بالادستي نفت اعضاي اوپك و اثرگذاري اهداف سياست خارجي كشورهاي عضو بر اتخاذ تصميمات در اوپك.

يادداشت:

* تلخيص شده از گزارش مرکز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي

http://www.ettelaat.com/new/index.asp?fname=2017\06\06-24\20-13-29.htm&storytitle=%E4%90%C7%E5%ED%20%C8%E5%20%8D%C7%E1%D4%20%E5%C7%ED%20%C7%E6%81%98

ش.د9602764