فـَقولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً

در جهان‌ امروز‌ كه بحران‌هاي فرهنگي درصدد تهي كردن انسان‌ها از معنويت‌ هستند، تبليغ دين و ارزش‌هاي نشئت گرفته از آن به دليل مقابله با اين بحران‌ها ضرورت‌ ويژه‌اي‌ يافته است. تبليغ به‌ منزله وظيفه اصلي رسولان الهي و يك وظيفه همگاني به تصريح يا اشاره در قرآن مورد بحث قرار گرفته‌اند. نرم بودن گفتار، يكي از آداب تبليغ در آموزه‌هاي دين اسلام است. اين مقاله بر آن است تا با تبيين روش تبليغ بر مبناي قول ليّن روش‌هاي نويني را در زمينه تبليغ ارائه دهد.

تبيين روش تبليغ بر مبناي قول لين

واژه لين از «لين» (ضد خشونت) مشتق‌ شده‌ است (ابن منظور، ١4٠5: 394/13) پس «قول لين» سخني خواهد بود كه نرم و خالي از خشونت باشد. در لغت گفته شده است: «اللين ضد الخشونْ»؛ لينت ضد خشونت است (راغب اصفهاني، 1412:1/ 752‌) كلام‌ لَيّن همراه با نوعى نرمى و ملايمت است.

در زبان و فرهنگ‌ اسلامي‌، واژه‌هاي «تبليغ» و «ابـلاغ» از‌ ريشه ‌«بلغ‌» در‌ لغت به معناي ‌«رساندن‌» است.1 (المفردات في غريب القرآن، راغب اصفهاني، ص 7، ذيل واژه‌ بلغ‌) تبليغ در اصطلاح، به معناي‌ رساندن كامل خبر، سخن و انديشه به‌ ديگري‌ و فراخواندن‌ او به‌ يك دين، عقيده، مسلك‌ و روش‌‌ است‌ و مبلّغ‌ ديني‌ كسي‌ است كه با همه توان مي‌كوشد محتواي پيام‌ ديني را به فكر و دل مخاطبان خود برساند. رهبر معظم انقلاب(دام‌ظله‌العالي) مي‌فرمايد: «تبليغ در اصطلاح ما، همان تبليغ‌‌ قرآن است؛ يعني رساندن واقعيت به‌ ذهن‌هاي مردم و آنها را از بي‌خبري‌ خارج كردن... و من اظلم ممّن كتم‌ شهاده عنده من الله؛» (بقره/ 41) دعوت نبايد توأم با خشونت باشد به‌ عبارت ديگر دعوت و تبليغ نمي‌تواند توأم با اكراه و اجبار باشد. مسئله‌اي كه خيلي مي‌پرسند؛ اين است كه آيا اساس دعوت اسلام‌ بر‌ زور‌ و اجبار است؟ لذا كشيش‌هاي مسيحي در دنيا روي آن فوق‌العاده تبليغ كرده‌اند. اسم اسلام را گذاشته‌اند «دين شمشير» و مي‌خواهند اين‌طور وانمود كنند‌ كه‌ دستور‌ پيغمبر اسلام اين بوده: «ادْعُ بِالسَّيْف». حالا كسي نيست بگويد پس چرا‌ قرآن‌ گفته‌ است: «ادْعُ الي سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمـوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بـالَّتي هيَ احسَنُ‌» (نحل/ 125) حتي در بعضي از كتاب‌هاي‌شان بـه پيغمبر‌ اكرم(ص)‌ اهانت‌ مي‌كنند، كاريكاتور مردي را مي‌كشند كه در يك دستش قرآن است و در دست ديگرش‌ شمشير‌ و بالاي سرِ افراد ايستاده كه يا بايد به اين قرآن ايمان بياوريد يا‌ گردن‌تان را‌ مي‌زنم‌.(مجموعه ‌‌آثار، ج ‌16، ص 180) متناسب با همين مطلب، مسئله ديگري در تبليغ مطرح است‌ و آن‌ مسئله رفق و لينت و نرمش، يعني پرهيز از خشونت است. كسي كه مي‌خواهد‌ پيامي‌ را‌ آن هم پيام خدا را به مردم برساند تا در آنها ايمان و علاقه ايجاد بشود، بايد‌ ليِّن‌‌القول‌ باشد، نرمش سخن داشته باشد. وقتي كه خداوند‌ موسي‌ و هارون را‌ براي‌ دعوت‌ فردي مثل فرعون مي‌فرستد، جـزء دستورها‌ در‌ سبك و روش دعوت فرعون مي‌فرمايد: «فـَقولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ اوْ‌ يَخْشي‌‌» (طه/ 44) با اين مرد متكبّر‌ فرعون با نرمي سخن بگوييد؛ وقتي كه شما با چنين مردم‌ متكبّري‌ روبه‌رو مي‌شويد، كوشش كنيد كه‌ به‌ سخن‌ خودتان نرمش بدهيد‌، باشد‌ كه متذكّر بشود و از خداي خودش، از ربّ خودش بترسد.(مجموعه‌ آثار، ج ‌16، ص 180) با توجه به اين مسئله يكي از روش‌هاي تبليغي مؤثر كه قرآن براي پرهيز از خشونت بيان كرده، تبليغ توأمان با قول لين است. از‌ سوي ديگر، اگر سخن تند يا بلند و گوش‌خراش باشد، نه تنها نشانة بي‌ادبي است، بلكه‌ گوشِ و احساس شنونده را آزار مي‌دهد و او را از گوينده، متوجه سوي ديگر مي‌كند‌. امام علي(ع) مي‌فرمايد: «سُنَّة‌ الْاَخْيارِ‌ لينُ الْكَلامِ»؛ روش نيكان، گفتار نرم است (تميمي آمدي، عبدالواحدبن‌مـحمد‌، غـرر‌الحكم‌ و درر‌الكلم‌: ح9945) رمز توفيق پيامبر اكرم(ص) نيز با نبود امكانات و وجود موانعى همچون فرهنگ ضعيف مردم، ياران كم و دشمنان زياد، لينت خلق‌ و خوى و نرمي كلام‌شان بود. خداي متعال مي‏فرمايد: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كنْتَ فـَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»؛ (آل‏عمران/ 159) پس به بركت رحمت الهى با آنان‌ نرمخو‌ شدى و اگر سخت‌دل بودى قطعاً از اطرافت پراكنده مى‏شدند.(تميمي آمدي، ح 9945) در نتيجه رمز‌ موفقيت‌ پيامبر اسلام(ص) از نظر قرآن، به كار‌ بردن‌ قول‌ لين است و بدين وسيله به پيروان او‌ مي‌آموزد‌ اين‌گونه باشند تا كسي را از گرد خود پراكنده نكنند. درباره بردباري و گذشت در برابر كـلام لغـو مخالفان مي‌گويد‌: «و اذا‌ مرّو باللغو مروا كراما»؛ (فـرقان/ 72) اگر بر شما‌ عبور‌ كردند و رفتار لغو و باطلي انجام‌ دادند،‌ شما با آنان با بزرگواري و كرامت برخورد كنيد و اين كلام صريح اميرالمؤمنين علي(ع) است كه‌ ضمن‌ توصيه به لينت كلام، بيان فرمودند: «عَوِّد لسانَك لِينَ الكلامِ و بـَذْلَ السـلامِ يَكْثُرْ مُحبّوك و يَقِلَّ مُبغِضوكَ»؛ (همان/ ح 9946) زبانت را به گفتار نرم بگردان و سلام را هديه‌ كن‌ تا دوستدارانت زياد و دشمنانت كم شوند. مراد از نرمي گفتار، حذف آرمان‌ها و عقايد نيست‌؛ بلكه شيوه بيان و رويارويي‌ است‌؛ همچنين به معناي چاپلوسي و جلب نظر خطاكاران نيست؛ بلكه رفتار به طريقي است كه احترام‌ ظاهري طرف خدشه‌دار نشود و مانع از بروز عكس‌العمل ناپسند از سوي او شود. در احاديث‌ آمده است: «كلام نرم و سلام كردن را عادت زبان خود قرار ده تا دوستانت زياد و دشمنانت اندك شود» (آمدي، عبد الواحدبن‌محمد، غررالحكم و دررالكلم: 68/35) همچنين در انجيل آمده است: «هيچ سخن بد از دهان‌ شما‌ بيرون نيايد؛ بلكه آنچه به حسب‌ حاجت و براي بنا نيكو باشد تا شنوندگان را فيض رساند.» (افسيسيان، 92/4/ ترجمه كتاب مقدس، چاپ سوم، 2002 م)

اين‌گونه بيانات كه از بزرگان و آموزه‌هاي ديني به دست ما رسيده، الگوي نيكو براي مبلغان دين در تمام اعصار و جوامع بشري است.

نتيجه‌گيري

«تبليغ» به‌ عنوان وظيفه اصلي رسولان‌ الهي‌، كلمه‌اي است كه در قرآن مجيد زياد استعمال شده است. وظيفه تبليغ كه همان‌ پيام‌ رساندن است، هم وظيفه‌اي عام و هم‌ به‌ حكم لزوم تخصص و تقسيم كار، يك طبقه خاص بايد آن را به عنوان رشته‌ تخصصي‌ انتخاب كنند. يكي از شيوه‌هاي تبليغي در قرآن كريم «قول لين» است. مهم‏ترين فني كه خداوند متعال در قرآن براي صحبت كردن و معاشرت به ما مي‏آموزد، نرم و آرام سخن گـفتن است؛ زيرا اين‏گونه سخن گفتن‌ مخاطب‌ را بيشتر‌ متأثر و جلب مي‏كند.