برابری و مساوات

از مفاهیم و مؤلفه‌های دیگری که در عرصه فکر مشروطه در فضای جامعه ایران مطرح شد، مفهوم «برابری» بود. آخوند خراسانی به این مفهوم توجه کرد، اما نه به اندازه مفاهیم اساسی‌تری، مثل قانون، آزادی و شریعت که در مطالب پیشین بررسی شد. البته آخوند خراسانی در طرح مفهوم برابری نیز مسیری متفاوت با علمای مخالف مشروطه پیمود. علمای مخالف مشروطه درباره برابری، بر مفهوم تساوی در احکام و حقوق و تفاوت قائل نشدن میان افراد در احکام و قوانین تأکید می‌کنند. در نتیجه این مفهوم، به دلیل تفاوت گذاشتن اسلام بین موضوع‌های گوناگون و احکام انکار می‌شود.^۱ در این دیدگاه، نابرابری در احکام، امری قطعی و مسلم است؛ از این رو نمی‌توان به برابری حقوقی در قوانین اعتقاد داشت. از آنجا که موضوعات مکلفین متفاوت است، احکام تعلق یافته به آنان نیز متفاوت می‌شود و در نتیجه، افراد حقوق سیاسی یکسانی نخواهند داشت. اما آخوند خراسانی برداشت متفاوتی از برابری مطرح می‌کند. او در یک مورد از واژه «مساوات» استفاده کرده و خطاب به وعاظ، اصناف و اصحاب جراید نوشته است: «معنی مساوات را هم که تسویه فی‌مابین قوی و ضعیف و غنی و فقیر در حقوق و احکام است، کما ینبغی شرح فرموده، حقیقت مشروطیت را که عبارت از عدم تجاوز تمام طبقات از وظایف و حدود مقرره شرعیه و سیاسیه است، وجدانی برای مردم کنند تا آنکه تمام ملت به عین‌الیقین بدانند که برای تحصیل چه نعمت و فوز به چه شرف و سعادت و خیر دنیا و آخرت، این همه شدائد تحمل نموده.»^۲

تعبیر «تسویه فی‌مابین قوی و ضعیف و غنی و فقیر در حقوق و احکام» در این عبارات، ظهور در برداشتی دارد که علمای مخالف مشروطه به علمای موافق نسبت می‌دادند و بر اساس آن، آن برداشت را تخطئه می‌کردند. اما دقت در دیگر تعابیر به کار رفته، مقصود آخوند خراسانی را روشن می‌کند.

آخوند خراسانی مفهوم سزاوار مساوات را در قالب حقیقت مشروطیت توضیح می‌دهد و معتقد است: «حقیقت مشروطیت ایران و آزادی آن، عبارت از عدم تجاوز دولت و ملت از قوانین منطبقه بر احکام خاصه و عامه مستفاده از مذهب و مبتنیه بر اجرای احکام الهیه عز اسمه و حفظ نوامیس شرعیه و ملیه و وضع از منکرات اسلامیه و اشاعه عدالت و محو مبانی ظلم و سد ارتکابات خودسرانه و صیانت بیضه اسلام... خواهد بود.»^۳ ماحصل سخنان آخوند خراسانی این است که اگر هیچ یک از طبقات از وظایف و حدود شرعی تجاوز نکنند، مساوات در دایره شریعت و احکام شرعی قرار می‌گیرد و به هیچ روی به معنای خروج از احکام شرعی مختلف الموضوع نیست. بنابراین، آخوند خراسانی نیز مساوات را خارج از احکام شرعی نمی‌داند. اما از نظر وی، مشروطیت در کنار اجرای احکام شرعی، درصدد «اشاعه عدالت و محو مبانی ظلم و...» است. در اینجا آخوند خراسانی مفهوم عدالت را به کار می‌برد که واژه دیرآشنا در ادبیات شرعی و فقهی است. از این رو، می‌توان گفت برابری در چارچوب شریعت از نظر آخوند خراسانی همان مفهوم عدالت است و عدالت در ادبیات فقهی‌ـ سیاسی نه به مفهوم برابری در قانون، بلکه به مفهوم برابری در اجرای قانون است.

منابع:

۱ـ شیخ‌فضل‌الله نوری، تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل، ص ۱۶۰ و ۱۷۰.

۲ـ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ص ۱۹۷.

۳ـ همان، ص ۱۹۸.