صرفه‌جویی راه عبور از خشکسالی

* وضعیت بارش‌ها در کشور را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در سال گذشته بارش‌هایی کمتر از متوسط دوره خودش داشتیم. امسال هم دوباره وارد یک دوره خشکسالی شده‌ایم و تا این لحظه کاهش بارندگی بیش از 26 تا 27 درصد از متوسط درازمدت‌مان است. در ابتدای سال آبی، یعنی در ابتدای مهر و آبان هشدارهای لازم هم پیرامون این شرایط داده شد که ما با مشکل کم آبی رو‌به‌رو خواهیم شد؛ ولی متأسفانه خیلی جدی گرفته نشد و الآن وضعیت به گونه‌ای است که با ادامه این وضعیت ما فقط در فصل بهار مقداری بارندگی داشته باشیم؛ ولی با توجه به موج گرمایی که ایجاد شده، به سرعت ذوب ذخایر برفی را خواهیم داشت و این ذخایر هم از دسترس خارج خواهد شد؛ چون ذخایر برفی برای سدهای ما بسیار حیاتی هستند. بنابراین، بسیاری از مناطق کشور با کمبود آب روبه‌رو خواهند شد و پیش‌بینی می‌شود بیش از 300 شهر کشور در معرض تنش آبی قرار گیرند؛ لذا در برخی مناطق روستایی و شهری مسئله تأمین آب مشکل جدی خواهد بود؛ یعنی با تانکر و روش‌های سیار باید به اینها آب‌رسانی کرد. مسئله کمبود آبی که در حال حاضر با آن روبه‌رو هستیم، بسیار جدی است و سوءمدیریت هم آن را تشدید می‌کند. اگر از ابتدای سال آبی که این هشدارها داده شده بود برنامه‌ریزی درستی می‌شد، بحران به میزانی که الان پیش‌بینی می‌شود، نمی‌رسید.

* از کاهش میزان بارندگی نسبت به سال گذشته گفتید، این آمارها چگونه است؟
در مقایسه با سال گذشته آبی حدود 50 درصد کاهش بارندگی داشتیم و سال خشکی بود. امسال هم تا به اینجا با سال خشکی رو‌به‌رو هستیم و تا 13 فروردین نزدیک به 26 تا 27 درصد متوسط سال آبی کاهش بارندگی داریم و در تهران نزدیک به 36 درصد کاهش بارش داشتیم. در همه استان‌ها کاهش بارش داریم و به استثنای استان هرمزگان، بقیه استان‌ها دچار تنش آبی هستند. این وضعیت اگر به همین شکل ادامه داشته باشد، قطعاً تابستان سختی را پیش‌رو خواهیم داشت؛ در حالی که می‌شد با راهکارهای مدیریتی، تمهیداتی اندیشید و از شدت مسئله کاست.

* چه راهکارهایی برای مدیریت آب‌های باقی مانده وجود دارد؟ راه‌های جبران این بحران چیست؟
راه‌حل‌های کوتاه‌مدت با راه‌حل‌های درازمدت کاملاً متفاوت است؛ در مدیریت آب باید ابتدا به راه حل‌های درازمدت فکر کرد، یعنی با برنامه‌ریزی مناسب میزان مصارف کشور را به 60 درصد منابع تجدیدپذیر برسانید، در حالی که الان بیش از 88 درصد مصرف می‌شود. بنابراین اولین کار این بود که میزان مصرف را به این حد می‌رساندیم و برنامه‌ریزی‌هایی هم شده بود؛ ولی هیچ وقت عملیاتی نشد.
بحث بعدی تهیه و اجرای برنامه سازگاری با اقلیم و کم آبی و تدوین و اجرای برنامه خشکسالی و سیل است که این هم تهیه نشده است. بحث استفاده از تخصیص‌ها و استفاده از آب‌های نامتعارف در شرایط خشکسالی وجود دارد، یعنی استفاده از فاضلاب تصفیه شده و پساب‌ها در صنایع و برخی از محصولات کشاورزی و نه همه آنها و آب شربی که در بخش صنعت و کشاورزی مصرف می‌شود، با آب‌های نامتعارف و پساب‌ها جایگزین بشود.
بازچرخانی و استفاده چندباره از آب مطرح است. بحث نمک‌زدایی از آب دریا و آب شیرین کن‌ها از قبل مطرح بود که باید انجام بگیرد و سهم بیشتری از آب شرب در مناطقی که امکان تأمین آب از منابع سرزمینی فراهم نیست، از طریق نمک‌زدایی آب دریا انجام شود که در این زمینه هم اگر چه کارهایی انجام شده است؛ ولی با آن میزانی که باید باشد، فاصله زیاد است.
باروری ابرها هم حداکثر تأثیری که در جهان دارد 15 درصد است که آن هم مستلزم این است که هم رطوبت هوا در جبهه‌هایی که وارد کشور می‌شوند، وجود داشته باشد و هم ابری وجود داشته باشد که بتوان آن را بارور کرد و ذرات را به درون ابر فرستاد تا بارندگی صورت بگیرد؛ اما این هم به نظر من راه حل پرهزینه‌ای است.
در وضعیت فعلی باید سعی کرد در مصارف صرفه‌جویی کرد، در بخش کشاورزی اگر فقط 10 درصد کاهش مصرف داشته باشیم، مانند این است که 45 سد مانند سد کرج را ساخته‌ایم و حجمی معادل این میزان آب به ما خواهد داد. مردم باید در مصارف‌شان و به ویژه بخش کشاورزی صرفه‌جویی انجام دهند و نوع آبیاری باید به شیوه کم آبیاری و استفاده از دستگاه‌های تحت فشار صورت بگیرد و آبیاری مدرن انجام شود. البته اینها کارهایی بود که باید از مدت‌ها قبل انجام می‌شد.
کشور ما خیلی شگفت‌انگیز است که با این همه سعی و خطا و هر دوره ما با این مسئله روبه‌رو می‌شویم؛ اما هیچ کار اساسی و ادامه‌داری انجام نمی‌دهیم، کارهای پراکنده‌ای در دوره‌های مختلف انجام شده و رها می‌شود و اینقدر این کارها طولانی می‌شود که وقتی به سرانجام می‌رسد، دیگر آن کارایی لازم را ندارد.

* به جز صرفه‌جویی در مصارف خانگی چه صرفه‌جویی‌هایی می‌توان کرد و آیا از بحث بازچرخانی آب در مصارف خانگی می‌توان استفاده کرد؟
من عزم جدی در مردم و مسئولان برای حل مسئله کم آبی در کشور ندیده‌ام؛ چون در خیلی از بخش‌ها برنامه‌ریزی‌هایی صورت می‌گیرد که استفاده بیشتر از آب را نشان می‌دهد، بنابراین مردم هستند که باید وضعیت را تغییر بدهند. من عرض کردم که آب مصرف کشور 7 درصد آب شرب است و صنعت 2 تا 3 درصد آب شرب را مصرف می‌کند و بقیه 90 درصد مصارف کشاورزی است. بنابراین در صنعت می‌شود تجدید آب را بسیار زیاد بالابرد. در دستگاه‌های خنک‌کننده و سیستم‌های غیرفرآیندی آب در سیستم‌ها مصرف می‌شود و می‌توان به بازدهی نزدیک 90 درصد برسد.
لذا در بخش صنعت هم می‌توان صرفه‌جویی کرد؛ اما مهم‌ترین بخش، بخش شرب خانگی است که باید صرفه‌جویی شود؛ چرا که بسیار هم پرهزینه است تا آب سالم و بهداشتی در لوله‌ها جاری شود. در بخش کشاورزی که 90 درصد آب کشور را مصرف می‌کند، صرفه‌جویی در خشکسالی حیاتی است. من عرض کردم اگر 10 درصد صرفه‌جویی کنید در بخش کشاورزی رقمی حدود 9 میلیارد متر مکعب آب صرفه‌جویی می‌شود که معادل با 45 تا 50 سد کرج است.
این کار با استفاده از دستگاه‌های آبیاری مدرن تحت فشار و مدیریت آبیاری در زمان مناسب و استفاده از تراکم و الگوی کشت مناسب امکان‌پذیر است. بنابراین این مسئله بسیار اهمیت دارد.
ما اگر در کشاورزی برنامه‌ریزی داشتیم، در بسیاری از مناطق می‌توانستیم در فصولی که پیش‌بینی می‌شود خشکسالی خواهیم داشت، کشاورزی را در محیط‌های بسته و کشت گلخانه‌ای انجام دهیم که هم میزان تولید بیشتر و هم ارزش تولید اشتغال و ارزش افزوده‌اش بیشتر و مصرف آب هم کم شود و از کشت محصولات آب‌بر، مانند برنج هم در مناطق کم آب و مناطقی که دچار مشکل و تنش آبی هستند، اجتناب کنیم؛ چرا که در کشور به جز دو منطقه گیلان و مازندران، سایر مناطق کشت برنج از نظر منابع آبی مناسب نیستند.