زمزمه‌ی مذاکرات میان ایران و عربستان در سطح سیاسی

پس از آنکه سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان خبر داد که در آینده نزدیک مرحله جدید مذاکرات ایران و عربستان در سطح سیاسی و دیپلماتیک برگزار می شود، امید به بهبود روابط مناسبات بین دو کشور تقویت شده است.

پیش از این، با میانجی گری عراق پنج دور مذاکرات در سطح امنیتی میان تهران و ریاض در بغداد برگزار شده و در آخرین دور مذاکرات توافق شد مرحله بعدی مذاکرات در سطح دیپلماسی برگزار شود. با این حال هنوز تاریخ مشخصی برای از سرگیری دور جدید کفت وگوها اعلام نشده است.

رایزنی هایی که اخیرا دولت عراق با دولت عربستان سعودی انجام داده و گفت وگوهای مستمری که بین مقام های عراقی با مقامات جمهوری اسلامی انجام شده (از جمله سفر نخست وزیر عراق به ایران پس از سفرش به عربستان)، فضای مناسبی برای ادامه مذاکرات ایجاد کرده است.

در این راستا چندی قبل وزیر خارجه عراق اعلام کرد که ولیعهد سعودی خواستار دیدار وزیران خارجه ایران و عربستان در بغداد شده است. به گفته فؤاد حسین نشست‌ هایی که تاکنون محرمانه و در سطح امنیتی بود از این به بعد با وساطت عراق علنی خواهد شد و وزیران خارجه دو کشور در بغداد دیدار خواهند کرد.

برخی نیز به پایان فصل حج و برگزاری موفق آن در فضایی آرام و امن اشاره دارند که موجب رضایت دو طرف ایران و عربستان بوده و همین امر شاهدی بر مهیا بودن فضا برای تداوم تماس ها جهت بهبود و ارتقای روابط است. این در حالی است که عربستان سعودی به سکوت اکتفا کرده و در جایی که ایران از دور جدید مذاکرات استقابل کرده است، ممقامات سعودی در این باره اظهار نظر صریحی نکرده اند.

مناسبات تهران و ریاض به ‌‌دنبال اعدام «شیخ نمر باقر النمر» روحانی شیعه برجسته عربستان سعودی و حمله به سفارت ریاض در تهران، به تیرگی گرایید و سعودی‌‌ ها در ۱۳ دی ۱۳۹۴ روابط دیپلماتیک با ایران را قطع کردند.

البته اختلافات دو طرف منحصر به این موضوع نبود، بلکه در پی بحران سوریه و یمن و افزایش رقابت‌‌ های منطقه‌‌ ای به‌‌ ویژه با نقش ‌‌آفرینی ریاض در پروژه فشار حداکثری دونالد ترامپ رئیس ‌‌جمهور سابق آمریکا، روابط دو طرف بیش از گذشته دچار تنش شد.

با فرورفتن سعودی ها در باتلاق یمن و آسیب پذیری در برابر موشک ها و پهپادهای پیشرفته انصارالله و همچنین شکست پروژه فشار حداکثری ترامپ و روی کار آمدن دموکرات ‌ها به رهبری بایدن که قائل به بازبینی در روابط آمریکا و عربستان است، سرانجام عربستان در قبال ایران دچار نرمش شد. در هر حال، امکان از سرگیری گفت وگوها در سطح سیاسی دور ازدسترس نیست، اما از جنبه عملی، دستیابی به توافقات تازه با موانع زیادی مواجه می باشد.

مهمترین مانع اختلافات بسیار میان دو کشور در پرونده های مختلف منطقه غرب آسیا به ویژه جنگ یمن است. در مذاکرات قبلی اصرار ایران معطوف به پایان جنگ و تجاوز توسط سعودی علیه یمن بود و در مقابل، سعودی ها از ایران مطالبه عدم حمایت از انصارالله را داشتند. باتوجه به عدم نرمش در این مناقشه از سوی دو طرف، پرونده یمن همچنان لا ینحل باقی مانده است؛ هر چند تداوم مذاکرات در باره این پرونده مهم به کلی منتفی نشده است.

مانع دیگر مربوط به فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران است که نگرانی سعودی ها را برانگیخته است. همچنین سعودی ها نسبت به مذاکرات احیای برجام با تردید می نگرند و نگران آن هستند که در صورت توافق جدید و لغو تحریم های آمریکا علیه ایران، قدرت ایران در اعمال سیاست های منطقه ای دو چندان شود. شاید به همین دلیل است که بایدن در سفر اخیر خود به عربستان تلاش کرد به سعودی ها اطمینان خاطر بدهد که هر گونه توافق احتمالی با ایران در پرونده هسته ای، بر مناسبات و حمایت های واشنگتن از ریاض تاثیر نخواهد گذاشت.

از طرفی، علاوه بر تحرکات صهیونیست‌ ها که سعی دارند رابط ایران و عربستان تنش آمیز باقی بماند، سفر اخیر جو بایدن رئیس جمهوری آمریکا به منطقه بر فضای مذاکرات تهران و ریاض تاثیر منفی نهاده است. هر چند دولت آمریکا در ظاهر از مناسبات ایران و عربستان استقبال می کند و بایدن در دیدار خود با مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق، میانجی گری او را میان ایران و عربستان ستود؛ اما دعوت او به نزدیکی اعراب به اسرائیل در قالب پروژه موسوم به «صلح ابراهیم» عملا مانع بهبود ورابط اعراب و به ویژه عربستان با جمهوری اسلامی ایران می شود.

از طرفی یکی از اهداف آشکار سفر بایدن به منطقه مقابله با تهدیدات ایران از طریق ایجاد ائتلاف عربی ـ صهیونیستی بوده و این امر فی نفسه با ادعای صلح طلبی بایدن تعارض دارد. 

با وجود موانع متعدد، دو طرف تلاش دارند فضای مثبت مذاکرات را حفظ کنند تا در سایه آن فضای گفت وگوهای دوجانبه را پیش ببرند. حتی دو طرف سعی می کنند تا حد ممکن نگرانی های یکدیگر را برطرف کنند.

برای نمونه در نشست اخیر جده عربستان سعودی و متحدان عربش از جمله امارات متحده عربی، مصر و اردن رویکردی کاملا دوستانه حتی در تضاد با خواسته های ایالات متحده آمریکا اتخاذ کردند که با اظهارات وزرای امور خارجه دو کشور تکمیل شد.

فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان سعودی تاکید کرد همه اعضای شورای همکاری با ایران گفت ‌وگو می ‌کنند چون می ‌خواهند اختلافات از راه مذاکره حل شود. وی ابراز امیدواری کرد که ایران نیز با استفاده از مشوق‌ های ارائه شده که شامل ادغام بهتر در منطقه و همکاری اقتصادی با همسایگان می ‌شود و منافع بسیاری برای ملت ایران دارد، از این فرصت استفاده کند.

بیانیه پایانی نشست جده نیز نسبت به گذشته دارای لحن ملایمتری بود و بر اتخاذ راه های دیپلماتیک برای حل مشکل هسته ای ایران تاکید داشت و در عین حال ریاض هرگونه همکاری امنیتی یا فنی بین کشورهای عضو شورای همکاری و اسرائیل را رد کرد.

به دنبال این اظهارات حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه کشورمان در توئیتی نوشت: «ایران دست های گشوده شده به سوی خود را می فشارد و در اولویت بخشی به همسایگان در سیاست خارجی خود، به سوی تحکیم روابط با همسایگان به پیش می رود.»

در مجموع باید گفت ایران به ویژه در دولت سیزدهم رویکرد صحیح گسترش روابط با همسایگان خصوصا کشورهای تاثیرگذار مانند عربستان را در پیش گرفته که منطبق با منافع راهبردی و استراتژیک کلان ایران است. در مقابل، سعودی ها هر چند نسبت به بهبود روابط با تهران تمایل دارند، اما بدون حل برخی مشکلات و موانع از جمله تصحیح سیاست های سعودی در پرونده یمن، تحقق عملی تنش زدایی بین دو کشور دشوار به نظر می رسد.