طبیعت معلم انسان

سالی که گذشت مانند همه سال‌های زندگی انسان، اتفاقات خاصی در موضوعات گوناگون رخ داد که باید با نگاه‌های مختلف آن را بررسی کرد و نکات مثبت و منفی‌اش را برای ادامه یا اصلاح زندگی انسانی مورد تأمل قرار داد. ازجمله اتفاقات این سال، پدیده‌های زیست محیطی و مواجهه انسان‌ها با طبیعت بود که آثار مخربی برجای گذاشت. این مواجهه انسان با طبیعت و عدم‌شناخت آن، یکی در زلزله شدید ترکیه و سوریه دیده شد که انسان‌های زیادی جان خود را از دست دادند و دیگری در سمومی که از قطارهای واژگون‌شده آمریکا خارج شد و در آن هم موجودات زیادی از بین رفتند. انسان‌ها با قدرت علمی که پیدا کرده‌اند، هنوز نتوانستند زبان و حال طبیعت را بفهمند تا بتوانند خود را با آن تطبیق دهند. این البته به‌دلیل نداشتن علم نیست؛ بلکه به‌دلیل نبود اراده و بی‌توجهی به این موضوع است. انسان‌ها باید یاد بگیرند که طبیعت معلم آنهاست و بیشتر از قبل، خود را به آن نزدیک کنند. طبیعت با رسومش تا حدودی توانسته انسان را برای زندگی بهتر به فکر بیندازد، ابزارهای تعامل و تطابق را تولید کند و ارتقا دهد. انسان از طبیعت یاد گرفته خانه‌های محکم بسازد، سرما و گرما را کنترل کند، آب را ذخیره کند، بر جاذبه زمین غلبه کند، از ذخایر زمین برای آسایشش استفاده کند و...؛ اما هنوز نتوانسته از صدمات و لطماتش به محیط زیست و طبیعت جلوگیری کند. انسان باید بفهمد که هر رفتار مادی و معنوی‌اش در این کره خاکی اثرگذار است و در شکل‌های گوناگون به سوی او بازمی‌گردد. خداوند در قرآن می‌فرماید: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ لِیذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ؛ فساد در خشکی و دریا به‌خاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند، آشکار شد. خداوند می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمال آنها را به آنها بچشاند، شاید (به سوی حق) باز گردند.»(رم/ 41) تا امروز هر اتفاقی که در این کره خاکی افتاد و مصیبتی برای انسان شد، حاصل رفتار خودش بود؛ زیرا استفاده ناصحیح از ثروت زمین اثرات مخرب دارد. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «روزی را از آنچه در زمین پنهان است، بجویید.»(کنزالعمّال، ح ۹۳۰۲» اما این جست‌وجو چگونه باید باشد؟ هنگامی که می‌دانیم زلزله تخریب می‌کند باید خانه‌های‌مان را مقاوم بسازیم؛ کمااینکه در برخی کشورها این اتفاق افتاده است. هنگامی که می‌دانیم استفاده و استخراج برخی مواد آسیب زیست‌محیطی دارد، نباید از آن استفاده کنیم. هنگامی که می‌دانیم طمع بیشتر برای تولید و ثروت بیشتر در کوتاه‌مدت به سلامت محیط پیرامون‌مان ضربه می‌زند، نباید از حد تعادل خارج شویم. مثال‌های زیادی وجود دارد که بخواهیم در اینجا استفاده کنیم، مانند آبیاری غیراصولی زمین و کمبود آب، استفاده از مواد نفتی و شیمیایی و مواجهه با پسماند‌های آلوده و خطرناک، طمع و ولع بیشتر برای مثلاً لذت بیشتر از زندگی با استفاده از برق، نفت، آب و موادی که قابل تجزیه نیستند و مواجهه با زباله‌های فراوان و ناتوانی برای تفکیک و تجزیه آن و رفتارهای دیگر که هر کدام آسیب‌های فراوانی به ما و محیط زندگی ما می‌زند. ما می‌خواستیم زندگی را برای خودمان خوشایند کنیم، در حالی‌که آثار رفتارهای اشتباه‌مان آن ‌را ناخوشایند کرده است. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «لاتَطیبُ السُّكنى إلاّ بِثَلاثٍ: الهَواءِ الطَّیبِ و الماءِ الغَزیرِ العَذبِ و الأرضِ الخَوّارَةِ؛ زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی گوارا نیست: ۱ـ هوای پاک، 2ـ آب فراوان و گوارا و ۳ـ زمین حاصل‌خیز و قابل کشت و زرع.»(بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۴) این در حالیست که ما به هر سه مورد نامبرده در این بیان شریف لطمه وارد کرده‌ایم. در مسائل دینی اگر بگوییم رعایت تقوا لازم است، ذهن ما به سمت مسائل دینی و اخلاقی می‌رود؛ اما رعایت تقوا در همه مسائل جاری و لازم است. امام على(ع) می‌فرمایند: «اِتَّقُوا اللَّهَ فى عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّکُمْ مَسْؤولونَ حَتّى عَن البِقاعِ وَ الْبَهائِمِ؛ تقواى الهى را درباره بندگان خدا و شهرهاى او رعایت کنید؛ زیرا حتى از اماکن و حیوانات از شما سؤال خواهد شد.»(نهج‌البلاغه، خ ۱۶۶) در حفظ محیط زیست باید تقوا و اخلاق را رعایت کنیم و به حقوق مخلوقات خدا از خاک و آب گرفته تا حیوانات احترام بگذاریم تا خداوند نعمات و برکاتش را بر ما نازل فرماید. در آیه 96 سوره اعراف آمده است: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...؛ و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها، ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم؛ ولی (آنها حق را) تکذیب کردند؛ما هم آنان را به کیفر اعمال‌شان مجازات کردیم.» در اینجا اگر اصول جاری طبیعت و محیط زیست را نشناسیم یا به آن اهمیت ندهیم، در واقع حقی را انکار و تکذیب کردیم. این تکذیب حق مانند تمام حق‌های عالم با مجازات مواجه می‌شود که تنبیه انسان از سوی طبیعت است. در واقع دنیا با یک نظم دقیق آفریده شده که اگر اختلال در آن ایجاد شود، بازخورد منفی دارد که مستقیم به انسان وارد می‌شود. امام سجاد(ع) همچنین در صحیفه سجادیه حقوق طبیعت و محیط زیست را عهدی می‌داند که بر عهده انسان‌هاست؛ پس باید به آن توجه ویژه داشته باشد.