مشروعیت و مشارکت سیاسی

سالگرد ارتحال ملکوتی رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) فرصت بی‌نظیری برای بازخوانی اندیشه‌های آن بزرگ‌مرد دوران معاصر است. امام(ره) با تأکید بر بنیان دینی حکومت و اینکه حکومت جلوه‌ای از اجرای قانون الهی در بین مردم و مبین حاکمیت خداوند است، طرحی نو در امر حکمرانی دینی درانداختند. امام در بیشتر آثارشان تلاش کرده‌اند ابعاد این حکمرانی دینی، به ویژه چیستی و چگونگی حقانیت و مشروعیت آن را در ساحت نظر و عمل تشریح کنند.

مشروعیت الهی‌ـ مردمی حکومت
مشروعیت الهی حکومت در اندیشه امام راحل به مفهوم این است که حکومت از امور مهمی است که خداوند متعال برایش تعیین تکلیف کرده و دستورالعمل دارد و مانند حکومت‌های غیر الهی، از جمله غربی نیست که در آن تقلب، سلطه‌جویی، ارث در تکوین و شکل‌دهی به حکومت موثر باشد. از این‌رو، امام همواره در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر لزوم رعایت مشروعیت الهی حکومت اسلامی و ساری و جاری بودن این مشروعیت در بخش‌های مختلف اداری و سازمانی در سلسله مراتب حکومتی تأکید داشتند و مرز بین طاغوتی و اسلامی بودن حکومت را در مشروعیت الهی می‌دانستند: «ولایت فقیه در کار نباشد، طاغوت است... اگر با امر خدا نباشد، رئیس‌جمهور با نصب فقیه نباشد، غیر مشروع است. وقتی غیرمشروع شد، طاغوت است... طاغوت وقتی از بین می‌رود که به امر خدای تبارک و تعالی یک کسی نصب بشود.»1
البته مشروعیت در نزد امام(ره) پایه دیگری هم دارد. امام(ره) در جایی دیگر از بیانات خود تمام مشروعیت نظام را منبعث از آرای مردمی دانسته و بر پذیرش نظریه مشروعیت مردمی تصریح کرده‌اند؛ به گونه‌ای که در صحبت از مشروعیت مجلس، آن را به رأی مردم منوط ‌دانسته و اذعان می‌کنند دشمنان از طریق رقابت‌ انتخاباتی ضمن سوء‌استفاده و ایجاد تردید در مردم در پی زیر سؤال بردن «سلامت انتخابات» و «مشروعیت مجلس» هستند؛ موضوع و رویه‌ای که امروز هم دشمنان در راهبرد و تاکتیک‌های خودشان برای تحت‌الشعاع قرار دادن انتخابات همزمان مجلس و خبرگان رهبری در سر می‌پرورانند. البته در توضیح مشروعیت مردمی حکومت باید گفت، مردم منشأ اصلی و عملی تحقق بیرونی حکومت هستند و تا مقبولیت مردمی نباشد، اساساً حکومت تشکیل نمی‌شود. در واقع، تحقق مشروعیت الهی از طریق ایجاد حکومت از سوی مردم صورت می‌گیرد؛ بنابراین، در دیدگاه رهبر فقید انقلاب ذيل مشروعیت الهی محلی برای استبداد، خودرأیی و تحمیل بر مردم وجود ندارد و هر حکومتی که بر مبنای قوانین و ضوابط اسلامی برپا شود و این قوانین و ضوابط را اجرا کند، به هر شکل ممکن که باشد، مشروع بوده و ازمشروعیت الهی برخوردار است.

جایگاه مردم در اندیشه امام(ره)
امام راحل در پاسخ به پرسش خبرنگاری درباره نداشتن اختیار و آزادی مردم در مواجهه با تکالیف و قوانین الهی و شرعی فرمودند: «در اسلام، دموکراسی مندرج است و مردم آزادند در اسلام، هم در بیان عقاید و هم در اعمال، مادامی که توطئه در کار نباشد و مسائلی را عنوان نکنند که نسل ایران را منحرف کنند.»
بنابراین، در اندیشه حضرت امام(ره) بنا به وجود احکام شرعی و ضرورت اجرای آن به ‌صورت مطلق آزادی افراد سلب نمی‌شود؛ البته تا زمانی که بین کنش آزاد فردی با آزادی و شئون جمعی و مصالح عمومی جامعه که همان مصالح اسلام است، مغایرتی حاصل نشود. همچنین در سیره ایشان، مشارکت مردمی به منزله موضوع اساسی تعیین‌کننده در حوزه سرنوشت مشترک عموم قلمداد می‌شود و ایشان به تأسی از رسول گرامی اسلام(ص) و حضرات معصومین(ع) که بیعت را طریق ورود به سیاست و مشارکت در تعیین سرنوشت خود می‌دانستند، مکرراً بر ضرورت ورود مردم به عرصه سیاست و تصمیم‌گیری اساسی جامعه تأکید می‌فرمایند و این موارد را عاملی مهم در جهت ثبات حکومت و تضمین حفظ امنیت می‌دانند: «آگاهی مردم و مشارکت و نظارت و همگانی آنها با حکومت منتخب خودشان، خود بزرگ‌ترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه خواهد بود.»2

انتخابات و مشارکت سیاسی
از منظر حضرت امام(ره)، انتخابات به منزله تجلی قدرت مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خودشان موضوعیت دارد و به عنوان آخرین الگو و روش مورد پسند مردم در دنیا برای اعمال قدرت‌شان باید زمینه‌اش فراهم باشد و مردم بتوانند با مشارکت سیاسی در تحقق دولت انتخابی نقش ایفا کنند. مشارکت سیاسی از منظر امام(ره)، به گروه، جناح و قومیت خاصی منحصر نیست و همه مردم جامعه از حق مشارکت در تمام امور سیاسی به صورت علی‌السویه برخوردارند: «مردم را در همه امور شرکت بدهیم... دولت عادل{مردم} است، قوه قضائیه عامل اینهاست، قوه مجربه عامل اینها است، قوه مقننه عامل اینهاست، ادای تکلیف باید بکنند، شرکت بدهند مردم را در همه امور.»3
امام خمینی(ره) پیرامون انتخابات و اهمیت راهبردی آن و ویژگی‌هایی که نمایندگان منتخب مردم باید واجد آن باشند، بیانی دارند که عمق دیدگاه امام خمینی(ره) را به نمایش می‌گذارد: «مردم شجاع ایران با دقت تمام به نمایندگانی رأی دهند که متعهد به اسلام و وفادار به مردم باشند و در خدمت به آنان احساس مسئولیت کنند و طعم تلخ فقر را چشیده باشند، و در قول و عمل مدافع اسلام پابرهنگان زمین،... اسلام رنج‌دیدگان تاریخ... باشند و افرادی را به طرفدار اسلام سرمایه‌داری، اسلام متکبرین، اسلام مرفهین بی‌درد، اسلام منافقین، اسلام راحت‌طلبان... هستند طرد نموده و به مردم معرفی نمایند.»4
مفهوم مشارکت در نگاه حضرت امام(رضوان‌الله‌تعالی علیه)، هم «حق» است، هم «تکلیف» و هم «وظیفه شرعی». بنابراین، تأکید دارند: «ببینید که این یک حق مسلم ملت، این یک حقی که همه عالم می‌گویند که باید با ملت‌ها باشد و از اساس دموکراسی این است که مردم آزاد باشند.»5

جمع‌بندی
مطابق اندیشه سیاسی حضرت امام(ره) حکومت اسلامی به لحاظ قانون، براساس قانون اسلامی و الهی و از لحاظ ایجاد بنیان مبتنی بر آرای عمومی مردم است و به همین دلیل رکن ثانوی حکومت را مردم و آرای آنها تشکیل می‌دهد. عمل به تکالیف شرعی مردم به منزله نداشتن آزادی در حیطه عمل و آرای مردم نیست. مشارکت مورد نظر حضرت امام(ره)، شامل مشارکتی همه‌جانبه، در تمام ابعاد جامعه و از سوی اکثریت مردم است و نقش مردم در حکومت ملاک مقبولیت حاکمان تلقی می‌شود، همچنان که ایشان تداوم و بقای حیات اسلام و جامعه اسلامی را در گرو مشارکت می‌دانند.

منابع:
1ـ صحیفه امام(ره)، ج۱۰، ص221.
2ـ همان، ج4، ص248.
3ـ همان، ج20، ص55.
4ـ همان، ج۲۱، ص۱۱.
5ـ همان، ج4، ص72.