پدیده ماهواره‌برهای ایرانی

در پی حوادث تروریستی هفته گذشته لبنان که همچنان سرتیتر اخبار دنیاست، خبر ارسال ماهواره شهید چمران به فضا تحت‌الشعاع قرار گرفت و بی‌انصافی است براحتی از اهمیت آن بویژه ماهواره‌بر آن بگذریم.

در میان ماهواره‌برهای ایرانی، «قائم 100» یکی از بهترین‌هاست که کم‌کم دارد به یکی از پیشران‌های اصلی در پیشبرد برنامه فضایی ایران - که از قضا به دلیل نوع سیاست‌های برخی دولت‌های گذشته از زمان‌بندی خود نیز بسیار عقب است - تبدیل می‌شود.  ماهواره‌بر قائم 100 هفته گذشته جدیدترین ماموریت خود را برای تزریق ماهواره در مدار زمین با موفقیت کامل پشت سر گذاشت و توانست ماهواره 60 کیلوگرمی «شهید چمران 1» ساخت صاایران را در مدار 550 کیلومتری زمین قرار دهد.

ماهواره‌بر «قائم100» توسط نیروی هوافضای سپاه پاسداران با هدف توسعه فناوری‌های بومی فضایی و دستیابی به قابلیت‌های پیشرفته پرتاب ماهواره طراحی و ساخته شده و یک ماهواره‌بر 3 مرحله‌ای است که در هر ۳ مرحله از سوخت جامد استفاده می‌کند و این یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد در میان ماهواره‌برهای ایرانی است که در بین ماهواره‌برهای خارجی نیز تعداد معدودی را شامل می‌شود. به گفته فرمانده فضایی سپاه، موتورهای سوخت جامد در لبه فناوری جهانی قرار داشته و از پیچیدگی‌های بسیاری برخوردارند اما اگر شما بتوانید با استفاده از مواد سبک مانند کامپوزیت موتور سوخت جامدی بسازید که بتواند دما و فشار قابل توجهی را تحمل کند و همچنین نازل آن بتواند ماهواره‌بر را به درستی هدایت کند، از آن به بعد کار برای شما بسیار ساده خواهد شد. این مساله درباره ماهواره‌بر «قائم100» (و نسل‌های دیگر این خانواده) اتفاق افتاده است.

از طرف دیگر، ماهواره‌برهای سوخت جامد به لحاظ اقتصادی بسیار مقرون به صرفه هستند و به همین دلیل امکان تولید بیشتر آنها وجود دارد و این تولید بیشتر، پرتاب‌های بیشتری را هم در پی خواهد داشت و واضح و روشن است پرتاب‌های متعدد و فراوان چقدر می‌تواند به افزایش تجربه و ترمیم کاستی‌ها و اشکالات احتمالی کمک کند.
ماهواره‌بر «قائم100» برای قرار دادن ماهواره‌های تا وزن 100 کیلوگرم در مدار LEO ساخته شده و در ماموریت قبلی هم توانست ماهواره «ثریا» را با موفقیت در مدار 750 کیلومتری زمین قرار دهد که یک رکورد در برنامه فضایی ایران بود.

این ماهواره‌بر در ۳ مرحله خود از موتورهای «رافع»، «سلمان» و «وهب» استفاده می‌کند که هر کدام از آنها ویژگی‌های خود را دارند.
دی‌ ماه سال 1400 سردار امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه، از تست جدیدترین موتور فضایی کشور با قابلیت ایجاد 68 تن نیروی رانش (تراست) خبر داد و کمی بعد، تصاویر مربوط به تست این موتور با نام «رافع» منتشر شد.

از جمله ویژگی‌های موتور رافع این است که مانند موتور فضایی «سلمان»، از بدنه کامپوزیتی بسیار سبک و سامانه کنترل بردار رانش (از نوع نازل متحرک) برخوردار است و همین ویژگی‌ها موجب شد به‌عنوان مرحله نخست ماهواره‌برهای در دست توسعه سپاه (از جمله همین قائم) استفاده شود.

در حقیقت موتور فضایی «رافع» گلوگاه مهمی در حوزه پرتابگر در کشورمان را رفع کرد و این مسأله فتح بابی برای بیشتر شدن تعداد پرتاب‌های فضایی ایران در سال، توسعه صنعت ساخت ماهواره و همچنین بالا بردن قابلیت اطمینان پرتابگرهای فضایی کشورمان برای انجام پرتاب برای دیگر کشورها شد. در پرتاب اخیر نیز برای نخستین بار اعلام شد موتور مرحله سوم ماهواره‌بر «قائم100»، «وهب» نام دارد.
استفاده از این موتور در ماهواره‌برهای قاصد و قائم نیروی هوافضای سپاه، از سال ۱۳۹۹ تاکنون، یکی از دلایل 5 تزریق موفق ماهواره‌های ایرانی (نور ۱، ۲ و ۳، ثریا و چمران) در مدارهای ۴۳۰ تا ۷۵۰ کیلومتری زمین بوده است.

موتور وهب از نوع سوخت جامد کروی بوده و به رانشگرهای کوچک و بسیار دقیقی برای تنظیم زاویه تزریق ماهواره در مدار  مورد نظر مجهز است. 
استفاده از سوخت جامد در ماهواره‌برهای ایرانی را باید حاصل عزم و اراده سردار شهید سرلشکر حسن طهرانی‌مقدم (پدر دانش موشکی ایران) در حوزه موتورهای سنگین و نیمه‌سنگین سوخت جامد و تجربیات مجموعه هوافضای سپاه در این حوزه و سرریز این دانش به بخش فضایی دانست.

اهمیت این مساله وقتی بیشتر خودش را نشان می‌دهد که بدانیم عمده پرتاب‌های ناموفق فضایی کشور متعلق به ماهواره‌برهای سوخت مایع بوده و شاید یکی از دلایلی که سازمان فضایی وزارت دفاع نیز در پرتابگر نسل جدید خود (ذوالجناح) به سمت استفاده از پیشران سوخت جامد رفت، همین باشد.

ماهواره‌بر «قائم100»، نخستین پله از نقشه راه نیروی هوافضای سپاه در توسعه ماهواره‌برهای سری قائم است که از «قائم100» شروع شده و به نسل‌های دیگر از جمله «قائم 105 و 110» و بعد در نهایت «قائم120» خواهد رسید که مهم‌ترین برنامه ایران برای رسیدن به مدار 36هزار کیلومتری زمین است.