مناسک رسانه‌ای که 30 ساله شد

حدود 30 سال است که سریال‌های ماه رمضان جزء اصلی برنامه‌های تلویزیون در این ماه مبارک شده‌اند. از سال 1370 که مانند امسال، ماه رمضان با عید نوروز تقارن داشت، اولین سریال‌های مناسبتی روی آنتن صداوسیما رفتند. با وجود اینکه این آثار در آن زمان توجه زیادی را جلب نکردند، اما به مرور زمان این نوع سریال‌ها به یک بخش جدایی‌ناپذیر از برنامه‌های تلویزیون در ماه صیام و همچنین همراه سفره های افطار و شبانگاه مردم در این ماه عزیز شدند.

پایگاه بصیرت / مرضیه کرماجانی

طوری که از ابتدای دهه 80 و با جدی‌تر شدن تولید سریال‌های ماه رمضان، این آثار به بخشی از مناسک رسانه‌ای جامعه ایرانی تبدیل شدند که با ساعات پس از افطار و جو معنوی آن پیوند خورده‌اند. در آن دهه، به‌خاطر سریال‌های ویژه و متنوع و‌ در ژانرهای مختلف، ماه رمضان پررونق‌ترین مقطع برای آنتن صداوسیما بود. بازار برنامه های مناسبتی تلویزیون در این ایام به قدری گرم و جذاب شد که حتی آنان که اهل تلویزیون نبودند هم در ماه رمضان، مشتری قاب کوچک می‌شدند.

دهه 70: گام‌های اولیه

سریال‌های ماه رمضان در سال‌های ابتدایی، جذابیت و اهمیت ویژه‌ای نداشتند. در این دوره، با وجود اینکه برخی آثار ساخته می‌شدند، اما بیشتر آنها به دلیل نداشتن محتوای متناسب با حال و هوای رمضان، نتواستند توجه گسترده‌ای را جلب کنند. این آثار بیشتر به عنوان یک پدیده تازه در تلویزیون مطرح بودند که هنوز نتواسته بودند مخاطبان را به خود جلب کنند.

عمده محصولات نمایشی سیما در این دهه برای ماه رمضان، سریال های درجه دو و آماتوری با مضامین اخلاقی و معنوی بود که استقبال چندانی در پی نداشتند، اما رفته رفته جای این گونه برنامه ها را در ویترین صداوسیما، تثبیت کردند.

دهه 80: تحول و ظهور جریان جدید

در دهه 80، صداوسیما وارد یک دوران تازه و تحول از سریال‌سازی مناسبتی شد. از این دوره به بعد، سریال‌های ماه رمضان تبدیل به یک جریان جدید در تلویزیون شدند که توجه زیادی از مخاطبان را جلب کردند. یکی از ویژگی‌های بارز این سریال‌ها، توجه به مضامین ماورایی و کمدی بود که توانستند نظر بسیاری از مخاطبان را جلب کنند. این سریال‌ها نه تنها داستان‌های جذاب و سرگرم‌کننده‌ای داشتند، بلکه به نوعی زمینه‌ای برای طرح مسائل اجتماعی و اخلاقی در قالبی متفاوت فراهم کردند.

در این دهه، مفهوم "مناسک رسانه‌ای" نیز وارد گفتمان فرهنگی جامعه شد. مردم، حتی کسانی که در طول سال علاقه زیادی به تماشای تلویزیون نداشتند، با شروع ماه رمضان به تماشای این سریال‌ها روی می‌آوردند. به عبارت دیگر، تماشای سریال‌های ماه رمضان به یک رفتار جمعی تبدیل شد که به هویت فرهنگی و رسانه‌ای مردم ایران پیوند خورد.

آثار مهم رمضانی دهه 80 صداوسیما به یک فهرست طولانی تبدیل می شود، اما در این دهه شاهد شکل گیری جریان سریال های ماورایی و عمدتا در ژانر وحشت با سریال هایی چون «کمکم کن»، «او یک فرشته بود»، «اغماء» و ... بودیم. هر چند که این جریان بعدا با سریال های ضعیف تری رو به ضعف نهاد، اما یک تجربه توأم با آزمون و خطا در حوزه ترسیم مفاهیم معنوی و ماورایی در آثار نمایشی بود. اما در این دهه، یک موج از سریال های طنزآمیز هم تولید شدند که هنوز هم دارای محبوبیت زیادی هستند. سریال هایی چون «گمگشته»، «متهم گریخت»، «خانه به‌دوش» و ... در این رده قرار می‌گیرند. اما سریال های پرمخاطبی هم در ژانر ملودرام و با مضامین اجتماعی و خانوادگی در شب های رمضان دهه 80، مردم را از تماشای داستان هایی پرماجرا و مملو از کشمکش‌های دراماتیک سیراب می‌کردند. «صاحب دلان»، «مهمانی از بهشت»، «میوه ممنوعه»، «مثل هیچکس» و ... ازجمله این آثار بودند.

دهه 90: تنوع در مضامین، افول تدریجی

در دهه 90، سریال‌های ماه رمضان به بلوغ رسیدند و تنوع مضامین و ژانرها بیشتر از قبل شد. این دوره، سریال‌ها بیشتر به مسائل روز جامعه پرداخته و به نحوی چالش‌ها و دغدغه‌های اجتماعی را در قاب تلویزیون منعکس می‌کردند. در این دهه، آثار ماورایی متوقف شد و توجه به تولید آثار با محتوای اخلاقی و اجتماعی بیشتر شد.

نکته قابل بحث این است که هر چه به اواخر دهه 90 نزدیک‌تر می‌شدیم، از کیفیت ، غنا و جذابیت سریال های مناسبتی ماه رمضان کاسته شد!

سریال‌های امسال: ادامه مسیر و انتظارات جدید

در سال‌های اخیر، سریال‌های ماه رمضان همچنان به عنوان یک پدیده فرهنگی پرطرفدار باقی مانده‌اند. با این حال، در این دوره‌ها شاهد تنوع بیشتری در انتخاب موضوعات و ژانرها هستیم. امسال، همانند سال‌های گذشته، سریال‌هایی با مضامین مختلف اجتماعی، خانوادگی و مذهبی روی آنتن رفته‌اند. به نظر می‌رسد که سریال‌های امسال نیز همچنان بر مضامین اخلاقی و اجتماعی تاکید دارند، با این تفاوت که به دلیل تغییرات فرهنگی و اجتماعی، مخاطب به شدت خواهان سریال‌هایی با محتوای جذاب و متفاوت است که بتوانند نیازهای مختلف آن‌ها را پاسخ دهند.

یکی از نکات قابل توجه در سریال‌های امسال، توجه بیشتر به کیفیت فنی و روایت جذاب داستان‌ها است. در حالی که هنوز برخی سریال‌ها از خشونت کلامی و رفتاری در محتوای خود بهره می‌برند، اما تلاش‌هایی برای ارائه آثار با محتوای اخلاقی‌تر و متعالی‌تر نیز مشاهده می‌شود. این امر نشان‌دهنده این است که صداوسیما سعی دارد تا با تغییرات و بازنگری در سیاست‌های تولید، به بهترین نحو از فرصت ماه رمضان برای انتقال پیام‌های فرهنگی بهره ببرد.

سریال‌های جدید ایرانی که امسال به مناسبت ماه مبارک رمضان روی آنتن شبکه های مختلف سیما می روند، به این ترتیب هستند: «ذهن زیبا» به کارگردانی محمدرضا خردمندان با نگاهی به زندگی یک نخبه علمی از شبکه یک، «پایتخت 7» به کارگردانی سیروس مقدم در ژانر کمدی (بعد از شب های قدر) از شبکه یک، «مرهم» به کارگردانی محمدرضا آهنج با موضوعی خانوادگی و اجتماعی و سریال های «بدل» به کارگردانی علی مسعودی و «قول مردونه» به کارگردانی قربانعلی طاهرفر -هر دو در زانر کمدی- از شبکه سه. باید دید این سریال ها تا چه حد انتظارات را برآورده خواهند کرد و نقش موثری در ایجاد فضای معنوی و فرهنگی مومنانه در ماه رمضان خواهند داشت؟!

منبع: سایت بصیرت