کسی مخالف ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر نبود

با توجه به اینکه بخشی از خاک کشور اشغال شده بود و در داخل در گیری ها به اوج رسیده بود، چه زمینه ها و شرایطی باعث آزاد سازی مناطق اشغالی، پیروزی های بزرگ و شکست دشمن شد؟

بی شک پیروزی خرمشهر دفعتاً حاصل نشد و مؤلفه های مختلف سیاسی، اجتماعی و نظامی در آن نقش دارد. در بررسی شرایط متوجه می شویم ما مسئله ای بنام "شکاف" در ساختار سیاسی کشورمان را داشتیم که این شکاف در دوره رئیس جمهوری بنی صدر رخ داد.

بین تهاجم نظامی و تحرکات عوامل داخلی آن یک نسبت و هماهنگی وجود داشت. در مورد جنگ وقتی عراق حمله کرد و بخشی از خاک ما را اشغال کرد، پیروزی عراق و اشغال کشور توسط او، نسبتی با وضعیت ما دارد. یعنی وقتی که ما شکست می خوریم و عراق حمله می کند این مسئله به اختلافات ما دامن می زند و بحث‌هایی از قبیل اینکه در این شکست مقصر کیست و چطور می توان این شکست را جبران کرد، پدید می آید. بنابراین بین وضعیت نظامی ما، و بین پیروزی و شکست و ثبات و بی‌ثباتی در داخل کشور، تناسبی وجود دارد. اگر این برداشت درست باشد باید گفت که بی ثباتی داخلی دقیقاً متأثر از شکست های نظامی و اشغال بود. برعکسش یعنی اگر ما در آن دوره قادر نبودیم بی ثباتی داخلی را حل کنیم، پیروزی نظامی بدست نمی‌آمد، پس نقطه عزیمت ما و ترکیب عواملی چون یک دست شدن ساختار سیاسی، ایجاد انسجام اجتماعی، حضور مردم در صحنه، حذف ضد انقلاب از صحنه سیاسی، مجموعه عواملی بود که توانست این پیروزی بزرگ را برای انقلاب رقم بزند.

به تعبیر دیگر جنگ براساس اراده و قدرت است و در این میان بی ثباتی داخلی، اراده و قدرت را در هم می شکند و از بین می برد، یعنی وقتی در داخل جامعه ثبات داشته باشیم؛ این به معنی آن است که سطحی از قدرت ایجاد شده که هم می تواند در داخل کشور ثبات ایجاد کند و هم می تواند تهدید خارجی را جوابگو باشد. بنابراین عراق وقتی مناطقی را اشغال کرد، در داخل کشور اختلاف نظر بوجود آمد که با این مسئله چه باید کرد، بنی صدر با تکیه بر نیروهای کلاسیک تصور می کرد که می توان به راحتی مناطق اشغالی را آزاد کرد. نیروهای نظامی به فرماندهی بنی‌صدر چند عملیات نظامی مانند 23مهر، توکل، نصر انجام دادند که همگی شکست خورد. وقتی این عملیاتها شکست خورد نوعی یأس و ناامیدی بر فضای کشور حاکم شد. در این شرایط بنی صدر دید دیگر نمی تواند با تکیه بر یک پیروزی نظامی وجهه خود را در صحنه سیاسی پررنگ و قدرت را به نفع خود تثبیت کند. لذا به سمت ایجاد بحران سیاسی در داخل رفتند. یعنی از اسفند 59 تا مهرماه60  کشور در بی ثباتی غوطه ور بود. بی ثباتی از تبعات شکست عملیات‌هایی بود که بنی صدر آن را  فرماندهی می‌کرد.  در واقع نقطه عزیمت به سوی پیروزی از داخل نضج می گرفت. یعنی اگر ما نمی‌توانستیم بی ثباتی را به ثبات تبدیل کنیم و انسجام اجتماعی در داخل ایجاد کنیم، نمی توانستیم به این پیروزی ها دست پیدا کنیم.

در مرحله جدید و پس از عزل بنی صدر از فرماندهی کل قوا باید تفکری در عرصه نظامی روی کار می آمد که مجدداً با شکست روبرو نشود. در عرصه سیاسی ثبات فراهم شد و در چنین شرایطی اگر ما نمی توانستیم پیروزی بدست آوریم، دوباره بی ثباتی به کشور برمی‌گشت، یعنی اگر در ثامن الائمه که مقدمه پیروزی در طریق‌القدس و فتح خرمشهربود، پیروز نمی شدیم دوباره بی ثباتی شروع می‌شد.

بنابراین نسبت پیروزی های نظامی و شرایط سیاسی داخلی، نسبت بسیار پیچیده ای است. بنابراین تفکر جدیدی درایران ظهور پیدا کرده که این تفکر جدید پیروزی‌های نظامی را به همراه آورد.

مسئله دوم که به همراه شرایط جدید به وجود آمد، ترکیب جدید نیروها بود. یعنی درگذشته اگر نیروهای بسیجی و سپاهی فرع و در حاشیه و فاقد سازمان بودند، در  دوره اشغال خرمشهر تا آزادسازی آن، سازمان دهی می شوند، دسته و گردان تشکیل می دهند و آرام آرام به سازمان نظامی تبدیل می شوند. از آن طرف با عزل بنی صدر، درحقیقت مانع همکاری که ارتش و سپاه با یکدیگر مرتفع شد و در لایه های مختلف این کار صورت گرفت. در این میان، زنده یاد شهید صیاد شیرازی نقش مؤثری در به فعلیت رساندن ظرفیت های ارتش در جنگ و نزدیک کردن سپاه و ارتش داشت.

نکته سوم در تفاوت استراتژی و تاکتیکهاست؛ یعنی استراتژی و تاکتیکهای دوره آزادسازی با استراتژیهای دوران عملیات چهارگانه دوره بنی‌صدرکه شکست خورد، متفاوت بود. آنها در روز و با یگان زرهی- مکانیزه می جنگیدند، اینها شب با نیروی پیاده و شهادت طلب عملیات را انجام می دادند و خط دفاعی دشمن را شب درهم می شکستند و روز که می شد در برابر ضد حملات دشمن  دفاع می کردند، بنابراین دو تاکتیک و استراتژی مختلف داشتند. بنابراین در این 3 حوزه این اندیشه ها و رفتارهای جدید بوجود آمد و آرام آرام تکامل پیدا کرد. در عملیات ثامن الائمه، ابعادی از این قدرت آشکار شد. پیروزی ثامن الائمه بسیار کلیدی بود، یعنی اگر این عملیات شکست می خورد، ما دوباره دچار آن بی ثباتی می شدیم، بنابراین از این به بعد،  ثبات داخلی در کشور زمینه پیروزی نظامی را بوجود می‌آورد. پیروزی نظامی هم ثبات سیاسی را تضمین و تثبیت کرد.

یکی از دستاوردهای فتح خرمشهر این است که نظام سیاسی که با انقلاب اسلامی استقرار پیدا کرده بود تثبیت شده و در واقع استقرار نظام برآمده از انقلاب، برجسته ترین دستاورد فتح خرمشهر است. امام هم چالش خارجی ها را حل کرد و هم بی ثباتی داخلی را.

دستاورد دوم خرمشهر این بود که تمامیت ارضی کشور  متکی بر قدرت داخلی تضمین می‌شد. بنابراین فتح خرمشهر، تمامیت ارضی ما مبتنی بر قدرتی حاصل شد که این قدرت با انقلاب شکل گرفت. ریشه ها و زمینه های این قدرت، مربوط به قبل از انقلاب نبود، ‌بلکه برآمده از شرایط جدید انقلاب بود. حتی نهادهایی که متعلق به قبل از انقلاب بودند، مثل ارتش، نقش و هویت جدیدشان در چارچوب تحولات انقلاب است نه متأثر از مؤلفه های قدرت قبل از انقلاب. تحولات نظامی دوره بنی صدر و شکست ها نشان داد، معضلات و مسائل انقلاب با تفکرات و ابزار و روش انقلاب قابل حل است.

دو نگاه به مؤلفه های قدرت و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشت: یک نگاه، متعلق به حضرت امام(ره) بود که توده های مردم باید بیایند و اسلام، عاشورا و امام حسین بعنوان موتور محرکه نقش اساسی دارند و یک نگاه دیگر که بیشتر متعلق به نگاه ملی گران و با خاستگاه های غیردینی است. پس از انقلاب در حوزه مباحث نظامی هم همین مباحث را داریم، در یک مقطعی با تفکری روبرو هستیم که تفکری کلاسیک است و برآمده از تفکر انقلابی امام نیست، اما از زمانی که تفکرانقلابی امام با تاثیرپذیری از مؤلفه های عاشورایی وارد عرصه می‌شود، پیروزی‌هایی بزرگ بدست می‌آید. از این زاویه فتح خرمشهر را چگونه می‌توان مورد ارزیابی قرار داد؟

نکته اساسی به نظر من این است که اساساً انقلاب به معنای ظهور قدرت جدید است. در واقع قدرت، قدرت را به چالش می گیرد. قدرت شاه براساس یک نظریه برپایه  3 رکن بود: یکی: "حمایت خارجی"، دوم:"بوروکراسی اداری و ابزارهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی"، سوم: "ارتش". با این فرض که قدرت است که قدرت را به چالش می‌کشد، پس یک قدرتی در انقلاب ظهور کرده که آن قدرت توانسته، قدرت شاه را درهم بشکند. قدرت بوروکراسی اداری هم با اعتصابات مردم و اعتراضات آنها علیه این رژیم، فرو ریخت. بدنه ارتش و سربازان هم در مقابل فرماندهان وقت رژیم متدین بودند. بنابراین قدرت ارتش هم دراثر تجزیه رأس و بدنه متلاشی شد. درنتیجه حمایت خارجی دیگر نمی توانست کارساز باشد. بنابراین عناصر اصلی قدرت آرام آرام فروریخت.

نکته اساسی این است که ساختار قدرت و امنیت  پس از انقلاب با مدل های شاه و ساواک پایه ریزی و تأمین نشد و با پیروزی انقلاب ساختارهای قبلی فروریخت و معادلات جدیدی شکل گرفت. شرط پیروزی انقلاب هم این بود که همه مؤلفه های قدرت رژیم شاه فرو بریزد. بنابراین قدرت وابسته، به قدرت مستقل تبدیل شد، قدرت ابزارگرا و تحت حمایت خارجی درگذشته، به قدرتی داخلی و درونی با مؤلفه های ایمان، انسجام، هویت، منافع ملی و ... تبدیل شد. بنابراین ما باید پیروزی های جدید را در چارچوب مفهومی و ماهیت ارزیابی و مشاهده کنیم. یکی از مؤلفه های ماهیتی این قدرت جدید، "دین" است. دین عنصری است که شهادت از درون آن بیرون می آید، درصورتی که در ملی گرایی همیشه می گوییم "من" و "سرزمینم". شهادت از ین نگاه بیرون نمی آید ولی در شهادت دیگر "من" موضوعیتی ندارد، بلکه در آن هدف، مستحیل می شوی. این شهادت است که قدرت ایجاد می کند و اندیشه های دینی است که با تفکر عاشورا و کربلا و تحقق مدل پیروزی خون بر شمشیر، انقلاب و امام پیروز می شود و دفاع در برابر عراق شکل می گیرد. لذا رهبری جزء مؤلفه های اندیشه های دینی است؛ یعنی اندیشه دینی بدون رهبری و امام معنی ندارد و شیعه که همه اندیشه اش براساس امامت شکل گرفته و در انتظار برای ظهور منجی است، بدون امام اصلاً برایش مبارزه حجیت شرعی و عقلی ندارد و مسئله خود را در ظهور امام می‌بیند.

مردم براساس اندیشه های دینی به رهبری امام باور داشتند و امام براساس همین مبانی، رهبری مردم را برعهده گرفت. در تعامل این مؤلفه ها، ساختار جدیدی از قدرت بروز کرد که هم انقلاب پیروز شد، هم دفاع از کشور شکل گرفت و هم پیروزی ها حاصل شد.

* در واقع باید فتح خرمشهر را ذیل پارادایمی بنام تفکر بسیجی دانست؟

** بله، در واقع امام کل این قدرت را ذیل همین مفهوم آورد، بسیجی نه لزوماً به معنای بسیج زیرنظر سپاه پاسداران، بلکه تفکر بسیجی. امام نمی گوید این قدرت، قدرت سازمان بسیج است. سازمان بسیج برای سازماندهی تفکر بسیجی و برای به فعلیت رساندن آن است و هرچه این سازمان بزرگتر باشد و قابلیت و انعطاف بیشتری داشته باشد، این تفکر هم پویاتر خواهد شد. انقلاب با توجه به مشخصه مردمی آن ظرفیت فراوانی دارد که سپاه در جنگ بخشی از آن را بکار گرفت. تجربه جنگ با عراق نشان می دهد که این قدرت از تمام قدرتها مؤثرتر بود و همین قدرت است که طی 8 سال جنگ امکان مقاومت و ایستادگی فراهم کرد. همان ظرفیتی بود که انقلاب توانست جلوی قدرتها بایستد و در داخل هم قدرت شاه را در هم بشکند و به پیروزی برسد.

* این جمله تاریخی امام که فرمودند: "خدا خرمشهر را آزاد کرد"، یعنی چه؟

** امام بعنوان یک فقیه و عارف، رهبر سیاسی شد و متکی بر توانایی های ذهنی و هوش و تجربیات تاریخی،  مؤلفه های قدرت را تبیین کرد. تبیین امام از این قدرت با انقلاب شروع می شود. امام می گوید اینکه مردم در شهر و روستا، همه یک چیز می گویند و هم کلام هستند، این کار، کاری الهی است و بشری نیست؛ یعنی بشر نمی تواند کاری کند که هم اقشار در همه جا یک چیز بگویند.

دوم آنکه مردمی که تا سالهای نزدیک انقلاب از یک پاسبان هم می‌ترسیدند، حالا جلوی تانک می ایستند، این هم یک امری الهی است. به فرموده‌ی امام(ره)، نوعی تحول روحی  ایجاد شده است. اینها نشان می‌دهد که دوره‌ای جدید شروع شده و این بشارتی الهی است که این طواغیت می‌خواهد فرو بریزد. "لامؤثر فی الوجود الاالله" یعنی در هستی و وجود هیچ چیزی غیر از خدا وجود ندارد. ما این را ممکن است در لفظ بگوییم ولی امام این را یک حقیقت می دید و ما را با آن آشنا کرد. گرچه خودمان نمی دیدیم ولی عارف الهی آن را متذکر شد.

در قرآن هم این معنا وجود دارد که متذکر همین معناست: ما رمیت اذا رمیت و لکن الله رمی. بنابراین تعبیر امام درباره فتح خرمشهر برگرفته از نگاه عرفانی ومعنوی است که از دیدن حقیقت وجودی آن ناتوانیم ولی امام آن حقیقت را بیان کرد.

* تأثیری که فتح خرمشهر در داخل و خارج داشت چه بود و تأثیر پیروزی ما در فتح خرمشهر بر منطقه، بخصوص بر کشورهای اسلامی چه بود؟

** با تهاجم عراق و اشغال بخشی از کشورمان این تصور وجود داشت که انقلاب ایران مهار شد و تصور نمی کردند که جمهوری اسلامی بر بی ثباتی داخلی و تهاجم نظامی بتواند فایق شود. با فتح خرمشهر بسیاری از کشورها با همان شگفتی‌ای مواجه شدند که با پیروزی انقلاب مواجه شده بودند.

یکی از چیزهای الهی که امام می گفت نیز همین بود یعنی اینکه مردم بدون هیچ سلاحی در برابر شاه و ساختارها و ابزارهای قدرت وی پیروز شوند که همان اراده الهی و مؤلفه های قدرت جدید است. عناصری مثل تحول روحی، انسجام، دست خالی در برابر دشمن جنگیدن، مؤلفه های جدیدی است که با حضور تفکر انقلابی امام(ره) ظهور کرده است.

نکته بعدی اینکه اگر جنگ برای تضعیف و نابودی انقلاب بود، با این پیروزی نظامی و فتح خرمشهر، در واقع انقلاب است که مجدداً پیروز می شود. بنابراین به دلیل نگرانی که از وقوع این انقلاب جدید و تأثیر آن بر منطقه وجود داشت، با جنگ می‌خواستند آنرا مهار کنند، حالا با خطر شکست صدام و پیروزی انقلاب و گسترش آن در منطقه دوباره ایجاد می شود. پس از فتح خرمشهر، وقتی ما با تجاوز اسرائیل به جنوب لبنان مواجه شدیم، همچنان درگیر جنگ بودیم ولی با این حال واکنش نشان دادیم و نیرو اعزام کردیم. اینها علائم این بود که انقلاب اسلامی قدرتمند و مؤثر در منطقه حضور و ظهور جدیدی پیدا کرده است.‌ هنوز هم تأثیر آن حضور در منطقه هست. یعنی در واقع شکست اسرائیل را باید مبتنی بر فتح خرمشهر دانست. حاکمیت شیعیان در عراق و پیروزی جنبش حماس نیز که حاصل یک انتفاضه مردمی است، برگرفته از مدل انقلاب اسلامی ایران است که تمام معادلات سیاسی را برهم زد و موجب تثبیت موقعیت ما در منطقه شد.

بین تهاجم خارجی و بی ثباتی داخلی و بین ثبات و پیروزی نظامی ارتباط وجود دارد. حالا با این پیروزی های نظامی هم می توانیم بر تحولات منطقه ای، تأثیرگذار باشیم و تحولات منطقه ای را مدیریت کنیم، تحولات منطقه ای هم بر پیروزی های نظامی تأثیر دارد.

امروز قدرت بازدارندگی ما در امتداد قدرت انقلاب اسلامی و حاصل از جنگ در منطقه و تجربیاتی است که در جنگ بدست آوردیم.

حال در این شرایط این پرسش وجوددارد که بعد ازفتح خرمشهر، چقدر براین مسأله سایه انداخته است؟ یعنی در واقع به جای اینکه روی ابعاد این قدرت و فتح و پیروزی متمرکز شویم، با طرح این پرسش، اساس پیروزی بزرگ به چالش کشیده شده است. اساساً این مسأله و این سئوال که چرا جنگ بعد از فتح خرمشهر، ادامه پیدا کرد، غلط است. باید صورت مسئله را درست مطرح کنیم و آن اینکه ما چرا نتوانستیم پیروزی خرمشهر با این ابعاد گسترده منطقه ای را به یک پیروزی قطعی و استراتژیک تبدیل و صدام را سرنگون کنیم؟ این سئوال که ماهیت سیاسی دارد و عمدتاً از سوی نهضت آزادی طرح ‌شد، به یک مجادله غلط انجامیده که صورت مسأله  اصلی و ملی را تحت الشعاع قرار داده است. یعنی درواقع مسأله درست تشخیص داده نشده است.پس از فتح خرمشهر ما وارد ساز و کارهای تصمیم گیری شدیم. من در کتاب علل تداوم جنگ، این بحث را کاملاً مورد بررسی قرار داده‌ام. اولین جلسه ای که امام برگزار می کند، بعدازظهر سوم خرداد است با هدف این که پس از فتح خرمشهر چه باید کرد؟ این جلسه با اعضای شورای عالی دفاع برگزار می شود و در آن جلسه قرار جلسه دیگری گذاشته می شود تصور می کنم ششم خرداد بوده که آقای رضایی هم در این جلسه بودند و در واقع ما پس از فتح خرمشهر درگیر تصمیم گیری شدیم، امام از فتح خرمشهر که از سوم خرداد تا 31خرداد یا اول تیر بود، هیچ موضعی در مورد جنگ اعلام نکرده، چون ما درگیر ساز و کارهای تصمیم گیری بودیم، اولین موضع گیری که امام در مورد جنگ داشتند بعد از آن نطق تلویزیونی صدام بود که ادعا می‌کند می‌خواهد عقب نشینی کند و فردای آن روز (اول تیر) امام سخنرانی می‌کند. امام در این سخنرانی می‌گوید من دیشب یکساعت به صحبت های این آدم گوش کردم و آنجاست که می گوید راه قدس از کربلا می گذرد و معنای این حرف یعنی اولویت ما جنگ است و نیروها باید از لبنان مراجعت کنند.

ما از 3 خرداد تا اول تیر، مقطع بسیار سرنوشت سازی را پشت سر گذاشتیم و در حال تصمیم گیری بودیم. در این مقطع 2 اتفاق افتاده: 1- حمله، اسرائیل به جنوب لبنان که هیئتی از ایران به لبنان رفت و امام در آن سخنرانی اعلام کرد که برگردید. پس یکی مسئله تحولات منطقه ای است که ما را درگیر می کند. یکی هم تحولات در داخل عراق است که عراق اعلام می‌کند حاضر است از مواضع اشغالی عقب نشینی کند، که ما باید نسبت به این مسئله هم تصمیم گیری کنیم.

پس ساختار سیاسی کشور دنبال تصمیم گیری و بحث است و با دو مسأله اساسی مواجه است: از طرفی پیروز شدیم و در حال تصمیم گیری هستیم که چه باید بکنیم و از طرف دیگر یک تحول منطقه ای و دیگر هم تحول در جبهه ها و عقب نشینی صدام است. جریانات سیاسی و نیروهایی که طرفدار امام هستند و همینطور مردم در این شرایط خوشحالند و برای ادامه جنگ اجماع وجود دارد و شاید بتوان گفت کسی مخالف ادامه جنگ نیست و ما در موضع قدرت بودیم و اصلاً کسی تصور شکست نمی کرد که بتوان گفت به این دلیل مخالف باشد. اگر کسی مخالف این بحث ها باشد باید سندی وجود داشته باشد در صورتی که در هیچ سندی ارائه نشده است. پس این تصمیم در زمان خودش مورد اجماع و حمایت بوده، تنها دو جریان سیاسی نسبت به ادامه جنگ اعلام موضع کردند: یکی حزب توده و دیگری نهضت آزادی است که باید جداگانه درباره آن بحث کرد.