از مشروطیت تا انقلاب اسلامی

علی معصومی
بسم الله الرحمن الرحیم
معمول این است که برای هر پدیده ، یا هر جریان اجتماعی و سیاسی و فرهنگی را با عنایت به مهم ترین و اساسی ترین ویژگی آن ، نامی انتخاب می کنند و با همان نام ، آن را می شناسند و می شناسانند. اما شگفت انگیز این است که درباره نهضت عظیم و گسترده ای که در مرداد سال 1285 هـ . ش با همت علما و مردم مسلمان ایران به وقوع پیوست ، این قاعده رعایت نشد و نهضت مذکور پس از آن که مدتی بی نام ماند ، سرانجام نام « مشروطه » برایش برگزیده شد. حتی بر خلاف تبلیغاتی که می شود و در همه جا به هنگام بحث از صدور فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر پذیرش خواست مردم ، از این فرمان با عنوان « صدور فرمان مشروطیت و پیروزی نهضت مشروطه » یاد می گردد ، اصلا مظفرالدین شاه در فرمان خود از چیزی با نام و عنوان « مشروطه » سخن به میان نمی آورد و فقط از عناوینی مثل « اجرای قوانین شرع مقدس » ، « عدل » ، رفاه و امنیت قاطبه اهالی ایران » ، « اصلاحات مقتضیه در دوائر دولتی و مملکتی » ، « حقوق قاطبه اهالی ایران » و « مجلس شورای ملی » نام می برد ، و البته در فرمان دیگری که مظفرالدین شاه اندکی بعد در تایید فرمان اولیه صادر کرد ، به جای « مجلس شورای ملی » از عنوان « مجلس شورای اسلامی » استفاده کرد که این امر حکایت از آن دارد که به مظفرالدین شاه گوشزد شده است که غفلت نموده است و باید به جای « مجلس شورای ملی » از عنوان « مجلس شورای اسلامی » استفاده می کرد.
فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر پذیرش خواست مردم مسلمان ایران که بعدا با نیرنگ و با حالت مصادره ، نام « فرمان مشروطه » و « صدور فرمان مشروطه » بر آن نهاده شد ، از این جهت مهم است که بخشی از اهداف نهضت و بخشی از خواست مردم از ایجاد نهضت را آشکار می کند. همان طور که مشاهده می کنیم ، اجرای قوانین شریعت محمدی ، برقراری عدالت ، اصلاحات در امور دولتی و عمومی ، مشارکت دادن مردم در امور سیاسی و حکومتی از طریق ایجاد مجلس شورای اسلامی و... از محورهای مهم نهضت و از خواست های اساسی مردم در آن نهضت بوده است . بنابر آنچه در فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر پذیرش خواست های مردم آمده است و همچنین بنابر آنچه در آثار و مکتوبات و سخنان رهبران بزرگ نهضت (آخوند خراسانی ، شیخ عبدالله مازندرانی ، شیخ فضل الله نوری و...) می یابیم ، و بالاخره آنچه از واقعیت های تاریخ دوره قاجاریه به دست می آوریم این است که در آن زمان ، مردم و جامعه ایران با فهرست بزرگی از مشکلات ، خواست ها و اهداف مواجه بوده اند و حکومت قاجاریه به هیچ وجه قادر به برآورده کردن خواست ها و برطرف کردن مشکلات مذکور نبوده است . به همین دلیل ، زمینه لازم برای حرکت و نهضت مردم مهیا شد.
عناوین برخی از خواست های مردم و جامعه ایران در آن زمان چنین است : برطرف کردن سرخوردگی و تحقیر ملی که در اثر دخالت بیگانگان و جدا شدن بخش هایی از میهن و شکست های پی در پی پدید آمده بود; رهایی از استعمارزدگی و عقب ماندگی ; نجات از بی عدالتی و استبداد دستگاه حاکمه قاجاریه ، بازیابی هویت اسلامی و ملی که در اثر بی کفایتی شاهان قاجاریه و توطئه ها و دست اندازی های استعمارگران ، متزلزل شده بود; برآورده کردن شوق و نیاز مردم به ترقی و یافتن جایگاه مناسب در عرصه جهانی ; رهایی از ستم زدگی ; برآورده کردن شوق و نیاز مردم به ایستادگی در برابر استعمار خارجی و استبداد داخلی ; و مهم تر از همه این ها ، اجرای دقیق و گسترده قوانین شرع مقدس اسلام به عنوان جامع ترین ظرفی که همه خواست های مذکور و ده ها خواست دیگر ، می توانست مظروف آن باشد و عبارت جامعی برای معرفی و بازگویی همه خواست ها و اهداف مردم گردد ، مهم ترین خواست مردم در نهضت مشروطه بود.
به همین دلیل ، تاکید بر اجرای قوانین شریعت ، هم در فرمان مظفرالدین شاه به عنوان پذیرش خواست اصلی مردم آمده است و هم اینکه محور خواست و اهداف آیت الله شیخ فضل الله نوری به عنوان رهبر جناح مقابل مشروطه خواهان غربی ، چیزی غیر از « مشروعه خواهی » نیست و ایشان مشروعه خواهی را ظرفی برای همه خواست ها و آرمان های مردم می دانست . با توجه به این واقعیت و با مقایسه اهداف و آرمان های نهضت مورد بحث (نهضتی که بعدا به مشروطه معروف شد) با اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی که در 22 بهمن 1357 هـ . ش به پیروزی رسید ، در می یابیم که اصل انقلاب مشروطه از نظر اهداف و آرمان ها تفاوت چندانی با انقلاب اسلامی ندارد و تمایز آن ها در طراز ، گستره ، طرح حکومتی برای اداره جامعه و... است . به عبارت دیگر ، انقلاب اسلامی ، طراز اعلی و آرمانی نهضت مشروطه است . بنابر این ، می توان گفت که انقلاب مشروطه نیز اگر منحرف نمی شد ، همان انقلاب اسلامی بود و هرکس می توانست به راحتی نام « انقلاب اسلامی » را برروی آن بگذارد. اساسا اگر انقلاب مشروطه هماهنگ باخواست ها و اهداف مردم مسلمان ایران و در خط صحیحی که رهبران روحانی نهضت برای آن تعیین کرده بودند ، پیش می رفت و « انقلاب اسلامی » باقی می ماند و به « انقلاب مشروطه » تغییر نام و تغییر ماهیت نمی داد ، اصلا نیازی نبود که بعد از 72 سال ، مردم مسلمان ایران بار دیگر برخیزند و تصمیم بگیرند همان اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی اول (انقلاب مشروطه ) را پیاده کنند.
باید گفت انحراف انقلاب اسلامی اول (انقلاب مشروطه ) از همان زمان آغاز شد که مجموعه پیچیده ای از غرب گرایان ، جاسوسان استعمار ، بهائیان ، فراماسون ها و برخی چهره ها و جریان های مشکوک ، نام غیرمانوس ، بی محتوا و خودساخته و بی مسمایی را برای این انقلاب انتخاب کردند و بعدا نیز این انقلاب را به سمتی سوق دادند که به طور کامل با اهداف اولیه اش در تضاد واقعی بود; یعنی اگر اهداف اولیه نهضت ، اجرای قوانین دین ، هویت یابی ، نجات از استبداد و استعمار ، عدالت و آزادی ، ستم ستیزی ، ایستادگی در برابر استعمارگران و... بود ، منحرف کنندگان نهضت مشروطه آن را به سمت غرب گرایی ، دین ستیزی ، استبداد و استعمار نوین ، هویت زدایی ملی و ... سوق دادند . البته ، سرانجام پس از 72 سال که تاریخ ایران با فراز و فرودهای فراوان و مصایب و دشواری های زیاد مواجه شد ، انقلاب اسلامی با افقی بسیار بالاتر از انقلاب مشروطه پدید آمد و توانست به آرزوهای بلند و تاریخی ملت مسلمان ایران در تمام زمینه ها جامه عمل بپوشاند. طبیعی هم همین بود که انقلاب اسلامی ، تکامل یافته تر از انقلاب قبلی باشد ، زیرا ملت ایران تجربه های تلخ و شیرین آن انقلاب را در ذائقه داشت و طبیعتا می توانست سنجیده تر و با دیدگاهی فرازمندتر حرکت کند و خطرها و آسیب ها را نیز به خوبی دریابد و با آن مقابله نماید.
چون انقلاب اسلامی اکنون بیش از 27 سال است که درحال پیاده کردن اهداف و آرمان هائی است که نهضت موسوم به مشروطه نیز همان ها را دنبال می کرد ، قاعدتا مشروطه خواهان اصیل و واقعی نیز باید کسانی باشند که از انقلاب اسلامی و آرمان های بلند آن با جان و دل حمایت و پاسداری می کنند. برعکس ، کسانی که امروز با دستاویز قرار دادن انقلاب مشروطه ، با انقلاب اسلامی مخالفت می کنند و یا طعنه هایی به آن می زنند ، از نسل همان هایی هستند که نمی توانستند پیروزی نهضت مشروطه و تحقق آرمان ها و اهداف آن را تحمل کنند و در نتیجه از سر کینه و یا به دلیل ماموریتی که از طرف بیگانگان داشتند ، توطئه ایجاد انحراف در مشروطه را تدارک دیدند و مصایب فراوانی برای مردم ایران پدید آوردند و مدتی جامعه ایران را عقب نگه داشتند.
اکنون که در آستانه یکصدمین سالگرد صدور فرمان مشروطیت قرار داریم ، تامل در تاریخ مشروطیت و نشیب و فرازها و چگونگی انحراف آن میتواند به نسل امروز برای حراست از دستاوردهای انقلاب اسلامی که افق اعلای نهضت مشروطیت است ، کمک شایانی نماید.