ائتلاف‌های مقطعی و رقابت‌های زودگذر

اگر کسی قصد داشته باشد آرایش سیاسی مجلس هفتم را از بالا بررسی کند در یک نگاه کلی می تواند توجهش را معطوف به سه فراکسیونی کند که اصلی ترین تقسیم بندی های سیاسی مجلس را تشکیل می دهند. سه فراکسیون شاخص مجلس، نام های آشنایی دارند. فراکسیون اصولگرایان، فراکسیون اصلاح طلبان و فراکسیون وفاق و کارآمدی.
مجلس هفتم البته از فراکسیون های بسیاری تشکیل شده و هرچندوقت یک بار فراکسیون های جدیدی هم در آن اعلام موجودیت می کنند اما نکته این جا است که فراکسیون های فرعی در تحولات سیاسی و اجتماعی چندان اثرگذار عمل نکرده و حضورشان در مجلس هفتم بیشتر در روی کاغذ دیده می شود. برای مثال می توان از فراکسیون های زنان، ایثارگران، قرآن و عترت، ورزش، تولیدگرایان، همبستگی و تعاون در مجلس نام برد که هرچندوقت یکبار تشکیل جلسه می دهند اما عملا در مناسبات حاکم تاثیری بر جای نمی گذارند. ضمن این که اعضای این فراکسیون ها اکثرا در سه فراکسیون اصلی مجلس عضویت داشته و دیگر فراکسیون ها عملا نقش فرعی به خود می گیرند. به این ترتیب ناظران امور مجلس برای تحلیل مناسبات حاکم بر مجلس شورای اسلامی فقط کافی است فراکسیون های اصولگرا، اصلاح طلب و وفاق و کارآمدی را مدنظر داشته باشند.
کم توجهی به فراکسیون‌ها
گرچه هر فراکسیون از افراد همفکری تشکیل شده و فلسفه وجودی اش این است که در بزنگاه های خاص درمورد قضیه ای به تصمیم رسیده و اعلام نظر کند اما در مجلس هفتم شاهد این هستیم که بسیاری از مواقع، نمایندگان فراکسیون ها را دور زده و در رای گیری های مجلس به صورت غیرفراکسیونی اعلام نظر می کنند. البته این نکته بیشتر برای فراکسیون اکثریت (اصولگرا) ایجاد مشکل می کند که به تناسب نیروهایش، معمولا در خصوص طرح ها و لوایح برنامه ریزی کرده و این برنامه ریزی ها گاه به سبب نافرمانی نمایندگان عضو این فراکسیون با مشکل مواجه می شود. این در حالی است که فراکسیون اقلیت(اصلاح طلب) با دارا بودن حدود 40 نماینده چندان به مشکل نخورده و البته به اذعان بسیاری از اصولگرایان در مجلس بسیار منسجم تر از اصولگرایان هم عمل کرده است.
با این وجود نکته حائز اهمیت در هر سه فراکسیون این است که تصمیمات خارج از چارچوب هم توسط اعضای آن اتخاذ می شود. مثلا در روزی که فراکسیون اکثریت اعلام کرد مخالف استیضاح وزیر جهاد کشاورزی است و از اعضا خود هم خواست تا به این استیضاح رای منفی دهند، اصولگرایان نه تنها به این درخواست توجهی نکردند بلکه تعدادی از اصولگرایان در مقام موافقت با استیضاح پشت تریبون رفته و خواستار برکناری محمدرضا اسکندری از سمت وزارت شدند. چنین است که در سال پایانی فعالیت مجلس هفتم، دیگر حتی بزرگان هر سه فراکسیون هم انتظار ندارند آن چه در جلسات داخلی مقرر می شود در صحن علنی هم به اجرا در آید.
مثبت یا منفی؟
اینکه نمایندگان مجلس در تصمیم گیری های خود کم توجه به نظر فراکسیون ها عمل می کنند مثبت است یا منفی؟ در این خصوص دو دیدگاه وجود دارد. برخی صاحب نظران این وضعیت را نشانه استقلال نمایندگان دانسته و رای شخصی نمایندگان به طرح ها و لوایح را نشانه غیر حزبی عمل کردن آنها تلقی می کنند.در مقابل دیدگاه دیگری وجود دارد که معتقد است اگر قرارباشد هر نماینده ای بی توجه به اصول فراکسیون عمل کند دیگر چه نیازی به تشکیل آن است. نکته دیگراین که پرسیده می شود وقتی نماینده ناشناسی به صرف حضور در لیست یک جناح، در انتخابات موفق می شود آیا پس از ورود به مجلس حق دارد شعار مستقل بودن سر داده و از تبعیت کردن تصمیمات حزبی سر باز زند؟ بدیهی است هر کاندیدایی حق دارد به صورت مستقل در انتخابات شرکت کند اما نمی شود از مزایای حضور در لیست انتخاباتی احزاب استفاده کرد و پس از راهیابی به مجلس راهی جداگانه بپیماید.به این ترتیب طبیعی است که بزرگان جناح اصولگرا و اصلاح طلب از زدن ساز ناکوک برخی اعضا گله داشته باشند.
کدام توصیه؟ کدام تصمیم؟
تصمیم گیری های صحن علنی مجلس را در بسیاری از موارد نمی توان به صورت دوگانه اصلاح طلب-اصوگرا تحت بررسی قرار داد. از قضا در بسیاری از موارد فراکسیون ها به یک تماشاگر تبدیل شده و نمایندگان با توجه به تقسیم بندی های استانی یا قومیتی به اتخاذ تصمیم می پردازند. در این مواقع، دیگر توصیه های شورای مرکزی فراکسیون به اعضا برای رای مثبت یا منفی به یک طرح یا لایحه اثرگذار نبوده و نمایندگان ملاک های دیگری را مورد نظر قرار می دهند. همچنین لابی های خارج از فراکسیون ومسائل مختلفی که از گوشه و کنار نمایندگان را تحت تاثیر قرار می دهد گاه موثر واقع شده و انسجام فراکسیونی را از بین می برد. با وجود همه این شرایط نباید شک کرد که اکثر نمایندگان مجلس از عملکرد فراکسیون متبوع خود حمایت کرده و حتی آن را قابل قبول می دانند.
به عنوان مثال در زمانی که بیشترین فشارها از جانب اصلاح طلبان به فراکسیون اقلیت مجلس وارد می شد که عملکرد رضایت بخشی نداشته، رئیس این فراکسیون به دفاع از عملکرد آن برخاست و فعالیت های آن را قابل قبول عنوان کرد. در فراکسیون اصولگرایان نیز با وجود همه انتقادات جسته گریخته ای که این روزها شنیده می شود، رویکرد کلی بسیار حمایت آمیز بوده و کمتر کسی به خود اجازه می دهد عملکرد فراکسیون اکثریت را زیر سوال ببرد. معدود انتقاداتی هم که در هفته های گذشته از جانب عماد افروغ و سعید ابوطالب مطرح شد بلافاصله فروکش کرد و پس از چند نطق گلایه آمیز، ناگاه موجی از ابراز حمایت و همراهی با این فراکسیون به راه افتاد و اعضا به منظور حفظ انسجام فراکسیونی، به حمایت از بزرگان این فراکسیون برخاستند.
برخورد انضباطی
از میان سه فراکسیون اصلی مجلس بیشترین مشکل و اختلاف نظر را می شود در فراکسیون اصولگرایان مشاهده کرد که این به خاطر گستردگی کار فراکسیون و تعداد زیاد اعضایش چیز عجیبی نیست. وضعیت در این فراکسیون به حدی هست که دو تن از بزرگان آن به صراحت عملکرد بعضی اعضا را زیر سوال ببرند. به عنوان نمونه احمد توکلی چنان از نافرمانی برخی اصولگرایان ناراحت است که عدم برخورد انضباطی با اصولگرایان متخلف را جزو نقاط ضعف هیات رئیسه مجلس می داند. از طرف دیگر تلاش برای استیضاح محمود فرشیدی وزیر آموزش و پرورش دولت احمدی نژاد چندی پیش کار را به جایی رساند که محمد رضا باهنر رئیس فراکسیون اصولگرایان ناچار شد اصولگرایان هوادار استیضاح را به اخراج از فراکسیون تهدید کند؛ تهدیدی که هیچگاه رنگ واقعیت به خود نگرفت.
در فراکسیون اصلاح طلبان نیز می توان برخی ناهماهنگی ها را دید. این ناهماهنگی ها در نحوه مواجهه با دولت احمدی نژاد نمود بیشتری دارد، چنانکه گاه برخی اعضا از اقدامات نظارتی و انتقادی دیگر اعضا حمایت نکرده یا در آخرین لحظات از پشتیبانی خودداری می کنند. نکته حائز اهمیت در فراکسیون اقلیت این است که بار اصلی فعالیت بر دوش یک عده انگشت شمار بوده وباقی اعضا نقش پر رنگی در تحولات ایفا نمی کنند.
ظرفیت‌های مغفول
تقریبا تمام نمایندگان مجلس اعم از اصلاح طلب واصولگرا بر روی این موضوع اتفاق نظر دارند که فراکسیون های مجلس در عمر سه ساله خود نتوانسته اند از تمام ظرفیت هایشان استفاده کنند. این موضوع را برخی به سوء مدیریت روسای فراکسیون ها نسبت می دهند و برخی هم روحیه غیر حزبی اعضا را در آن دخیل می دانند. به اعتقاد برخی صاحب نظران در مجلسی که هنوز برخی اعضا بر اساس مطالبات قومی و طایفه ای رای می دهند نمی توان انتظار داشت فراکسیون ها عملکرد شاخصی از خود برجای گذارند. اما چه شده که فراکسیون های اصلی مجلس نتوانسته اند از تمام ظرفیت های خود به خوبی استفاده کنند. در این زمینه سخنگوی فراکسیون وفاق و کارآمدی معتقد است؛ برخی پدرخوانده ها و بزرگ خوانده ها با رابطه بازی های خاص مجلس و استفاده از رانتهای خارج از مجلس، موجب کاهش اعتماد امید به ارتقاء کارآمدی مجلس و مانع کارآمدی فراکسیون های مجلس شده است.
وی البته این موضوع را چندان باز نمی کند اما در توضیح بیشتر می گوید؛ به علت رفتارهای اعتماد سوز و برخی انحصار طلبی های خاص، زمینه اثربخشی هر یک از فراکسیون های مجلس تاکنون فراهم نشده است.
نایب رئیس فراکسیون اصولگرایان دیگر نماینده ای است که اذعان می کند تا به حال از تمام ظرفیت های فراکسیون ها در مجلس استفاده نشده است؛ «درست است که فراکسیون اکثریت نقش ویژه ای در مجموعه تصمیم گیری های مجلس داشته،اما به طور کامل از این ظرفیت ها استفاده نشده است و فراکسیون اصولگرایان باید پاسخگوی برخی از انتقادها و ایرادهایی که برخی همکاران اصولگرای مجلس دارند باشد.»
علاءالدین بروجردی که ریاست کمیسیون سیاست خارجی مجلس را هم برعهده دارد با بیان اینکه اصل وجود فراکسیون در مجلس یک ضرورت جدی است، اظهار می دارد؛ اگر در مجلس زمینه های لازم برای فعالیت های فراکسیون های مختلف فراهم شود این مسئله به نفع مجلس است. وی با تاکید بر اینکه فراکسیون ها موتور متحرک مجلس هستند، می گوید؛ وجود فراکسیون ها در مجلس موجب افزایش رقابت و فعالیت های مختلف مجلس می شود و می توان از ظرفیت های فکری این فراکسیون ها در مجموعه تصمیم گیری های مجلس استفاده کرد.
موافقت کلی، مخالفت مصداقی
تکثر فراکسیون ها، موافقین و مخالفین خاص خودش را دارد. البته در مقام نظر بسیاری از نمایندگان مجلس از تکثر حمایت می کنند اما وقتی به صورت عینی موضوع انشعاب و تشکیل یک فراکسیون جدید مطرح می شود آن گاه می شود مخالفت های گسترده را شاهد بود. نمونه این قبیل مخالفت ها زمانی ابراز شد که حدود 30 نفر از نمایندگان مجلس تصمیم گرفتند با جدا شدن از فراکسیون اصولگرایان، فراکسیون جدیدی تحت عنوان فراکسیون اصوگرایان خلاق تشکیل دهند. در آن هنگام احمد بزرگیان به عنوان یکی از نمایندگان نزدیک به طیف حاکم بر هیات رئیسه فراکسیون اصولگرایان وارد عمل شد و اساس نفس تکثر فراکسیون ها را بی فایده عنوان کرد؛ «وجود فراکسیون های مختلف موجب تقویت مجلس نمی شود چرا که تکثر فراکسیون ها چندان کارایی ندارد.»
این عضو کمیسیون صنایع و معادن همچنین با اشاره به اینکه در جامعه ایران کار تشکیلاتی و حزبی به خوبی شکل نگرفته است، تصریح می کند؛ همین مسئله نیز در مجلس وجود دارد، برخی از افراد در دایره نفود خود اقدام می کنند و ممکن است به دلیل نفوذ کلام و استدلال های خود بتوانند آرای بسیاری را جلب کنند، البته این مسئله شاید از نظر تشکیلاتی عیب باشد،اما نشان از استقلال افراد با وجود عضویت در فراکسیون های مختلف دارد. بزرگیان با بیان اینکه این استقلال موجب شده تا نمایندگان در رای گیری در خصوص طرح ها و لوایح بر اساس نیاز های جامعه و نه بر اساس دیدگاه های فراکسیونی عمل کنند، اظهار می دارد؛ در بسیاری مواقع شاهد بودیم که نمایندگان زمانی که به طرح و یا یک لایحه برخورد می کنند بدون توجه به نظر فراکسیون های خود با این مسائل برخورد می کنند و حتی شاهد بودیم زمانی که طرحی از سوی فراکسیون اقلیت مطرح می شود چون به منافع عمومی مربوط است فراکسیون اکثریت هم به آن رای می دهد.
نماینده سبزوار نقش فراکسیون ها را در انتقال آرای نمایدگان بسیار موثر دانسته و به ایسنا می گوید؛ زمانی که مجمع عمومی فراکسیونی تشکیل می شود این فراکسیون ها می تواند نظرات و آرا نمایندگان در مسائل مختلف مانند انتخاب اعضای هیات رئیسه و یا انتخاب برخی نمایندگان به عنوان ناظران مجلس شورای اسلامی برای حضور در بخش های مختلف دولت را منتقل کنند. بزرگیان با تاکید بر اینکه ساختار مجلس منحصر به یک فراکسیون نیست اظهار می دارد؛ مجلس در مسائل مختلف به استدلال های منطقی و علمی توجه دارد تا به نظرات فراکسیون های مختلف، در برخی مواقع هرسه فراکسیون مجلس با یک طرح یا لایحه مخالف بودند،اما در صحن علنی مجلس با وجود مخالفت فراکسیون ها این طرح رای آورده است.
علاوه بر این اظهار نظر نکته دیگری که مورد توجه است اینکه با توجه به نبود فرهنگ کار حزبی در کشور، اکثر فعالیت های جمعی به خود حالت هیاتی گرفته و از انسجام تشکیلاتی تهی می شود. در همین زمینه نماینده مردم رشت با بیان اینکه در کشور ایران احزاب به صورت واقعی شکل نگرفته است، اظهار می دارد؛ این مسئله موجب شده است تا لیست و یا کاندیدهای احزاب در آستانه انتخابات ها بر اساس برخی شعارهای خاص رای آورده و در شهرهای کوچک نیز کاندیداها براساس ویژگی های شخصی خود و نه وابستگی ها و یا فعالیت های حزبی رای آورند که همین مسئله تاثیر مستقیمی در تشکیل و عملکرد فراکسیون ها در مجلس دارد.
رمضانعلی صادق زاده با تاکید بر اینکه فراکسیون های مجلس بیشتر جنبه هیاتی دارند تا جنبه حزبی، می گوید؛ در مجلس مشاهده می کنیم که به طور مثال فراکسیونی با یک مسئله مخالف است و این مخالفت را به همه اعلام می کند،اما اعضای این فراکسیون ها نیز چندان بر اساس نظر فراکسیونی عمل نمی کنند؛زیرا این فراکسیون ها خاستگاه حزبی ندارند و همین مسئله موجب می شود تا نمایندگان براساس برداشت های شخصی و یا مصالح عمرانی و آبادانی حوزهای انتخاباتی خود عمل کنند. از طرف دیگر یک نماینده عضو فراکسیون اصولگرایان معتقد است؛ انتظار مردم از نمایندگان مجلس فراتر از فراکسیونی عمل کردن است و منافع و مصالح مردم را باید بالاتر از مصالح حزبی و فراکسیونی دید. حسین نوش آبادی می گوید؛ نمایندگان مجلس باید بر اساس منافع ملت و مصالح نظام تصمیم گیری کنند و تصمیم گیری آنها فارغ از فراکسیون اندیشی و حزب اندیشی باشد، تا بتوانند بیشتر به مردم خدمت کنند.
به گفته وی، نقص و آسیبی که در حال حاضر وجود دارد و این انتقاد به همه فراکسیون ها و احزاب وارد است، این است که فراکسیونی و حزبی تصمیم گیری می شود و نمی توان گفت که فلان فراکسیون یا حزبی، خیراندیش مصالح کشور و نظام است و دیگر فراکسیون اینطور عمل نمی کند.
از سوی دیگر به گفته یک عضو هیات رئیسه فراکسیون وفاق و کارآمدی مجلس شورای اسلامی، این فراکسیون در تلاش است تا در بین خطوط سیاسی مختلف همگرایی و وفاق ایجاد کند، به گونه ای که محور و اساس این همدلی را بر اساس اثربخش بودن و بهره وربودن خروجی های مجلس قرار داده است. عادل آذر اظهار می دارد؛ مرور دوره های مختلف مجلس شورای اسلامی به خصوص دوره اول تا ششم نشان می دهد که عمدتا فراکسیون های مجلس شورای اسلامی همواره دو قطب فراکسیون اقلیت و اکثریت را به خود اختصاص داده اند، به طوری که معمولا اکثریت بر اساس شرایط سیاسی آن زمان یا راست و یا چپ مطلق بوده است. اما مجلس هفتم از نظر فراکسیون های سیاسی اختلاف خاص با دیگر مجلس ها دارد، چرا که علاوه بر بحث اقلیت و اکثریت و چپ و راست، یک فراکسیون بینابین سیاسی - کارشناسی نیز در مجلس از مستقلان و یا کارشناسان که درصدد اجرای کار علمی هستند به نام فراکسیون وفاق و کارآمدی شکل گرفته است.
آذر همچنین با وارد دانستن نقدهایی بر فراکسیون وفاق و کارآمدی، می گوید؛ متاسفانه جای طبقه بندی که بخواهیم برای کارهای تخصصی و کارشناسی ذکر کنیم و بگوییم که فراکسیون در یک حوزه خاص اقتصادی، سیاسی و یا فرهنگی فعالیت داشته از ارزیابی کلی فراکسیون خالی است. وی اضافه می کند؛ بنابراین با چنین شرایطی به سختی می توان گفت که غلبه کار کارشناسی فراکسیون کدام حوزه بوده است، به گونه ای که ماهیت فراکسیون با عملکرد اعضاء و افرادش معرفی می شود تا به نام خود فراکسیون.
در انتظار آینده
در شرایطی که اختلاف نظر های زیادی در مورد عملکرد فراکسیون ها در مجلس دیده می شود نمی شود انتظار داشت که در یکسال باقی مانده تا پایان عمر مجلس هفتم تحول خاصی در رویکرد فراکسیون های مجلس ایجاد شود. نکته اصلی این است که بسیاری از طرفداران اثرگذار شدن فراکسیون ها، موقع عمل که فرا می رسد با توجه به ملاحظات مختلف نمی توانند به نظر فراکسیون عمل کرده و موضع مستقلی اتخاذ می کنند. چنین است که از ابتدای کار مجلس هفتم تا امروز می توان مثال های زیادی از ائتلاف های مقطعی نمایندگان نشان داد که در آن تعدادی از نمایندگان هر سه فراکسیون بر سر یک موضوع به هم متحد شده و بلافاصله در موضوعی دیگر مقابل هم قرار می گیرند. آیا این اتفاق باعث خرسندی است یا باید برای آن چاره ای اندیشید؟