(روزنامه اطلاعات ـ 1394/12/05 ـ شماره 26385 ـ صفحه 12)
بحران سوريه؛ ريشه‌ها و چشم اندازها
از منظر ژئوپولیتیک، خاورمیانه قلب تحولات و بحران‌های امنیتی جهان را در سینه گرفته، و سوریه اینک در قلب این بحران قرار دارد.بدون اجمال و تقریب میتوان عصاره تمام نیروهای سیاسی، امنیتی و نظامی جهان را در یک نگاه، و در صفوف متقابل، در سوریه دید.همه قدرتهای جهانی، قاره ای و منطقه‌ای، هر یک به نحوی در بحران سوریه مستقیما یا بواسطه، حاضرند و ایفای نقش میکنند، و جوهر تروریسم بدون مرز؛ در کانون این معرکه قرار گرفته است.
در قیاس با بحران‌های دهه‌های اخیر، هیچ بحرانی، حتی بحران بالکان نیز تا این حد پیچیده و غامض نبود.اين پیچیدگی هم در عمق، هم در سطح، هم در بستر و هم در بنیان، هم در متن و هم در مناسبات عوامل و بازیگران، در هم تنیده است.علی‌رضا اکبری در خبرآنلاین نوشت،پدیده عجیب حمایت و تقابل همزمان بعضی قدرت‌ها، نسبت به گروههای تروریستی، صحنه را بحرانی تر کرده است. نقش‌های دوگانه عربستان، ترکیه، آمریکا، و نقش رژیم صهیونیستی، از این دست است.
تنوع منازعات و تداخل و تضاد منافع حیاتی، میان صاحبان و مدعیان حق، و قدرت، در یک زمان و در یک مکان، بحران سوریه را بسیار غامض کرده است.خصوصیات سرزمینی، قومی، مذهبی و فرقه‌ای، و ویژگیهای تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی سوریه، در بستر سیاسی، امنیتی، موجبات پیچیدگی هرچه بیشتر بحران سوریه را فراهم کرده است.سوریه، به‌عبارتی قربانی ویژگی‌ها و موقعیت ممتاز ژئوپولیتیک خود شده است.
عوامل ذی مدخل در بحران سوریه را میتوان در چند دسته، شناسایی کرد؛
- گروههای قومی داخلی؛
قرار گرفتن سوریه در نقطه اتصال اروپای صنعتی و خاورمیانه نفت‌خیز و هم‌زیستی قوم‌ها و مذاهب مختلف در این کشور، موقعیتی بس ویژه به آن داده است .
نزدیک ۷۰درصد جمعیت سوریه به مسلمانان سنی تعلق دارد. طیف دیگری از مسلمانان این کشور را علوی‌ها، شیعیان دوازده امامی و اسماعیلیان با مجموع ۲۰درصد تشکیل می‌دهند. کمتر از ۱۰درصد جمعیت سوریه نیز مسیحی و بقیه جمعیت شامل دروزیان و ایزدیان می شود.
مسلمانان شیعه بیشتر در شهرهای دمشق، حلب و روستاهای اطراف حمص ساکن بوده اند. ۸۹درصد مردم سوریه عرب هستند و بزرگترین اقلیت قومی در این کشور را کردها با رقمی حدود ۶درصد جمعیت تشکیل می‌دهند. در سوریه دست‌کم یک میلیون آواره عراقی و 500 هزار فلسطینی نیز زندگی می‌کردند که همراه با کردها حدود ۹درصد کل جمعیت را شامل می‌شوند. ارمنی‌ها ، ترک‌ها، چرکس‌ها و یهودیان از دیگر اقلیت‌های ساکن این کشورند. کردهای سوریه عمدتا در شمال شرقی این کشور سکنی دارند.ارمنی‌ها، چرکس‌ها و ترکمن‌ها از دیگر اقلیت‌های قومی سوریه‌اند.
پیشینه حضور ارمنی‌ها در این کشور به جنگ جهانی اول و اجبار آنها به کوچ از شرق ترکیه باز می گردد. ارمنی‌ها بیشتر در شهرهایی چون حلب، دیرالزور و الحسا ساکن هستند. چرکس ها که مسلمانان غیرعرب هستند در قرن‌های نوزدهم و بیستم از قفقاز روسیه به سوریه آمده‌اند. بخشی از مردم ترک زبان و گروهی از آرامی زبان‌ها( اقلیت آسوری) نیز در سوریه زندگی میکنند.
چند صد هزار فلسطینی هم در این کشور سکونت دارند که محل زیست بیشترشان در اردوگاه‌های پر جمعیت اطراف دمشق بوده است.این تنوع قومی، زبانی و مذهبی در سوریه که رنگین‌کمان و مینیاتوری از جامعه بشری است و در کمتر کشور جهان دیده شده، از مهمترین زمینه‌های توسعه و گسترش بسیار سریع بحران و جنگ در سوریه شد. ترک‌ها از جمله اقلیت‌های سوریه هستند که بازمانده تاخت و تازهای دوران سلجوقی و جنگ‌های صلیبی محسوب می‌شوند.
امروزه اکثر ترکهای سوریه در حوالی لاذقیه، حلب و دمشق اسکان دارند و همواره به صورت یک جمع جدا از دیگران زندگی کرده اند. لاذقیه با دارا بودن جمعا ۲۶۵روستای ترک‌نشین، کانون ترکهای سوری به شمار می‌رود.وجه تمایز سوریه با سایر کشورها از نظر گروههای دینی در متمرکز بودن نقاط سکونت این گروه‌هاست. بطور مثال مسیحیان این کشور در دمشق و حلب و شهرهایی چون لاذقیه، حمص و درعا یا حسکه زندگی میکنند.
بیش از ۹۰درصد علویان هم در استان لاذقیه و روستاهای اطراف آن هستند. استان سویدا و روستاهای آن نیز منطقه سکونت بیش از ۹۰درصد دروزی‌ها محسوب میشود. شیعیان جعفری در حمص و حلب و دمشق به سر می‌برند و گروه اندک و کم تاثیری در اقتصاد و سیاست به شمار می‌آیند .هنگامی که نقشه استقرار و گسترش گروهها و جریانات درگیر و خطوط فاصل میان جبهه‌های درگیری را با ویژگی هر گروه بررسی نماییم، انگاه بخوبی میتوان نسبت میان گستردگی و تنوع قومی سوریه را با گسترش و استقرار جریانات تروریستی یا ملی، تشخیص داد.
-کشورهای درگیر و دخیل در بحران سوریه
تداوم خط درگیری توسعه طلبانه ایدئولوژیک وهابیسم، سلفیسم و اخوانیسم، از سوی بعض کشورهای قدرتمند منطقه، مهمترین عامل مداخله خارجی در سوریه محسوب میشود. از این رو، کشورهای عربستان، ترکیه و جریان‌های ایدئولوژیک منطقه، بویژه سازمان اخوان، همچنین نیروهای سازمان یافته فرقه ای از سوی مصر، اردن و فلسطین، و عوامل رژیم صهیونیستی، هر کدام بنا بر اقتضای منافع متصوره خویش، جای پایی در توسعه و تداوم بحران سوریه دارند.
امتداد همان خطوط و جریانات نیز، از سوی کشورهای کوچکتر یا دور تر منطقه همچون قطر، امارات، لیبی، تونس، مراکش، الجزایر، سودان، اتیوپی، پاکستان و افغانستان، در سوریه به گونه‌های مختلف، حضور دارند. علاوه بر این کشورها، قدرتهای جهانی، از جمله ایالات متحده، روسیه، کشورهای محور اروپایی، و چین نیز، هر کدام سیاست‌ها و راهبردهای خود را بر مبنای منافع استراتژیک یا ژئوپالیتیک یا اقتصادی خویش، در سوریه تعقیب میکنند.جمهوری اسلامی ایران، و عراق و لبنان نیز از کشورهای فوق العاده مهم و موثر در بستر و روند تحولات سوریه بشمار می‌روند.
در مجموع، فشرده ترین چگالی تخاصم و تقابل جهانی، در یک جغرافیای یکصدوهشتاد هزار کیلومتر مربعی، در سوریه متمرکز شده است. این دلیل بسیار مهمی است که، شاید نتوان بزودی و به سادگی انتظار برقراری صلح و ثبات را در سوریه داشت.
از طرفی،«مسعود اسداللهی» کارشناس مسایل خاورمیانه در گفت وگو با ایرنا با اشاره به پیروزی‌های اخیر ارتش سوریه و تنگتر شدن فضای پیش روی مخالفان مسلح و حامیان خارجی آنان تصریح کرد در صورت گسترش ائتلاف ایران، سوریه و روسیه علیه تروریست ها، راهکار سیاسی حل بحران سوریه با اقبال بیشتری روبرو خواهد شد.تحولات داخلی سوریه وارد مرحله تازه ای شده است. پیروزی‌های تازه ارتش سوریه در حومه حلب، مرزهای ترکیه و منطقه‌های جنوبی این کشور به ویژه در «درعا» به معنای شکست سنگین گروههای تروریستی و قرار گرفتن کشورهای حامی این گروه ها در وضعیتی نامساعد است.
همین پیروزی ها سبب شد تا «بشار اسد» در تازه ترین گفت وگوی خود با رسانه‌های خارجی از ادامه جنگ تا پاکسازی کامل این کشور از تروریست ها و همزمان حمایت از گفت وگوهای صلح سخن به میان آورد.
در پیوند با تحولات سوریه و در چارچوب نشست امنیتی مونیخ، 17 کشور درگیر با بحران سوریه گردهم آمدند و در زمینه برقراری آتش بس، توقف درگیری و بازشدن راه ها به منظور ارسال کمک‌های بشردوستانه به مردم این کشور به توافق رسیدند؛ توافقی که پس از ساعت ها گفت وگو در نخستین ساعت‌های جمعه بیست و سوم بهمن ماه اعلام شد.
به رغم دستیابی بازیگران خارجی بحران سوریه به توافقی در مونیخ، هنوز سرنوشت گفت وگوهای صلح این کشور در وضعیتی مبهم به سر می برد؛ گفت وگوهایی که در پی نشست پیشین، زیر عنوان ژنو3 از نهم بهمن ماه آغاز شد اما مخالفان دولت دمشق متاثر از پیروزی‌های اخیر ارتش سوریه و تحریک حامیان خارجی خود میز مذاکرات سیاسی را ترک کردند. این رخداد سبب تعلیق گفت وگوها شد.
در ادامه، عربستان سعودی به عنوان مهمترین حامی معارضان مسلح دولت سوریه اعلام کرد که آماده اعزام نیروی زمینی به سوریه است. پس از این اعلام بود که آمریکا از موضع تازه سعودی ها حمایت کرد و رهبران آنکارا نیز برای پیاده سازی نیرو در خاک سوریه اعلان آمادگی کردند.
در چنین شرایط پیچیده ای، برای فهم بهتر تحولات سوریه و رویدادهایی که روزهای گذشته در ارتباط با بحران این کشور رخ داده، گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا با اسداللهی کارشناس مسایل خاورمیانه، به بحث و گفت و گو نشسته است.به گفته اسداللهی، با توجه به تحولات میدانی اخیر در سوریه و پیروزی‌های ارتش این کشور در پی ورود نیروی هوایی روسیه و مستشاران عملیاتی ایران، در نیمه دوم سال 1394 تغییر توازن نظامی به سود نظام سوریه بوده است.
وی اقدام نظامی عربستان علیه سوریه را در صورتی محتمل دانست که عربستان مزدوران کشورهای دیگر را به نام نظامیان عربستان به یمن اعزام کند؛ برای نمونه سربازانی از سودان، سومالی، جیبوتی و دیگر کشورهای اینچنینی اجیر و آنان را به عنوان ارتش عربستان وارد سوریه کند.
اسداللهی اما این احتمال را درباره ترکیه بسیار اندک دانست و گفت: به دلیل این که ترکیه خودش را عضو ناتو می داند، نوعی دلگرمی به پشتیبانی نظامی ناتو از حمله این کشور به سوریه دارد. بنابراین هیچ اقدامی را بدون هماهنگی با ناتو انجام نخواهد داد.وی در مورد تلاش‌های ترکیه برای ایجاد منطقه حایل در سوریه نیز به پژوهشگر ایرنا گفت: این موضوع دیگر به صورت کامل از دستور کار خارج شده است. با ورود نیروی هوایی روسیه به سوریه و استقرار سیستم دفاع موشکی «اس 400» روسی در سوریه به ویژه با پیروزی‌های تازه ارتش این کشور در حومه حلب، طرح مورد نظر ترک‌ها دیگر عملیاتی نیست. در ادامه متن گفتگوی ایرنا با اسداللهی آمده است:
* با توجه به تازه ترین پیروزی‌های ارتش سوریه در شمال و جنوب و در نگاهی کلی به وضعیت جبهه‌های نبرد در این کشور، آینده تحولات میدانی سوریه به چه سمتی است؟
** اگر بخواهیم تحولات سوریه در سال 1394 را بررسی کنیم، باید بگوییم در نیمه نخست این سال وضعیت نبرد در سوریه به سود گروههای مسلح مخالف دولت بود. از اردیبهشت ماه امسال، تحولات میدانی به سود این گروه ها در جریان بود و شهرهای «ادلب»، «جسرالشغور» و «تدمر» به دست آنان سقوط کرد و دولت سوریه را در وضعیت بسیار خطرناکی قرار داد.
در آن شرایط، ارتش سوریه به واسطه پنج سال جنگ دچار فرسودگی شده بود. در این زمان شرایط به گونه ای بود که برای نمونه، موشک‌های بسیار دقیق ضد تانک «تاو» به مقدار زیاد در اختیار مخالفان قرار گرفته بود تا جایی از این موشک ها برای هدف قرار دادن افراد پیاده نیز استفاده می کردند.
با توجه به این شرایط، معادله جنگ در سوریه باید تغییری اساسی می یافت. به همین دلیل روسیه عملیات نظامی خود را در سوریه آغاز کرد. این اتفاق در نیمه دوم امسال رخ داد. روس ها از مهرماه به صورت جدی وارد سوریه شدند و پشتیبانی هوایی قوی برای ارتش سوریه ایجاد کردند.
از طرف دیگر عملیات زمینی نیز گسترش یافت و جمهوری اسلامی ایران، مستشاران عملیاتی به سوریه اعزام کرد. تا پیش از این، مستشاران ستادی از ایران به منظور ارایه نظرهای مستشاری به فرماندهان ارتش سوریه به این منطقه اعزام می شدند اما با توجه به تحول‌های گفته شده، مستشاران عملیاتی نیز وارد صحنه شدند.مجموع این تحولات باعث پیروزی‌های ادامه دار ارتش سوریه شد و صحنه عملیات در سوریه به صورت کامل تغییر کرد به گونه ای که شاهد پیروزی‌های بزرگ ارتش در حلب و آزادسازی شهرک‌های «نبل» و «الزهرا» بودیم.
در منطقه جنوب سوریه هم ارتش با پشتیبانی هوایی روس ها پیشروی‌های خوبی در شهرهای «شیخ مسکین» و «عتمان» داشت و به مرز با اردن نزدیک شد. در شمال «لاذقیه» نیز ارتش موفق به وارد ساختن ضربه‌های موثری به تروریست‌های حاضر در کوه‌های «ترکمان» و «جبل الاکراد» شد و در این منطقه ها نیز به مرز ترکیه نزدیک شد.
در «غوطه شرقیه» نیز با کشته شدن «زهران علوش» رهبر گروه تروریستی «جیش الاسلام»، صحنه عملیات به سود ارتش سوریه تغییر کرد. بنابراین در نیمه دوم سال 1394 تغییر توازن نظامی به سود نظام سوریه بود.
* به باور برخی تحلیلگران، تا پیش از این پیروزی ها تلاش ارتش سوریه در جهت کنترل منطقه‌های لاذقیه و دمشق بود اما سخنان تازه اسد با پشتوانه پیشروی‌های اخیر نشان داد که ارتش به سمت کنترل کامل سوریه در حرکت است. آیا این امکان وجود دارد که ارتش سوریه باز هم بر همه خاک این کشور تسلط یابد؟
** ایده ای که در ارتباط با تلاش ارتش برای تثبیت کنترل بر دمشق و لاذقیه و رها کردن باقی خاک سوریه مطرح می شد بیشتر گمانه زنی‌های رسانه ای و عملیات روانی مخالفان بود. دولت سوریه در هیچ زمانی، چنین موضعی را نه اعلام کرده و نه به آن معتقد است. ارتش سوریه در این پنج سال در همه جبهه ها در حال جنگ بوده است. مخالفان با چنین شایعه پراکنی‌هایی سعی داشتند القا کنند که نظام سوریه شکست را پذیرفته و به دنبال تجزیه این کشور است.
در این باره که سرنوشت جنگ سوریه چه میشود نیز باید گفت، تا زمانی که دخالت‌های خارجی و به ویژه دخالت کشورهای ترکیه، عربستان، قطر، امارات، اردن، آمریکا و دیگر کشورهای غربی وجود دارد، بحران سوریه ادامه خواهد یافت اما اگر مرزهای سوریه بسته و کمک‌های مالی، انسانی و تسلیحاتی به تروریست‌ها قطع شود شکست آنان قابل دسترس است.
* با توجه به تحولات میدانی که از آن سخن گفتید برخی تهدید عربستان و ترکیه به اعزام نیروی زمینی به سوریه را یک بلوف سیاسی می دانند. از سوی دیگر، برخی می‌گویند در شرایطی که گروههای تروریستی نتوانسته اند منافع عربستان و ترکیه را در سوریه پیش ببرند، پس دخالت خارجی به عنوان گزینه بعدی مطرح خواهد شد. اگر از این زاویه به مساله نگاه کنیم، تا چه اندازه لشکرکشی عربستان و ترکیه به خاک سوریه جدی است؟
** ترکیه به صورت رسمی اعلام کرد که به تنهایی وارد سوریه نخواهد شد. منظور آنان این است که باید توافق آمریکا و ناتو را برای حمله به سوریه کسب کنند. به دلیل اینکه ترکیه خود را عضو ناتو می داند، به پشتیبانی نظامی ناتو از حمله این کشور به سوریه دلگرم است بنابراین هیچ اقدامی را بدون هماهنگی با ناتو انجام نخواهد داد. اما ناتو در شرایط کنونی هیچ تمایلی به گسترش دامنه درگیری ها در سوریه و دخالت نظامی در این کشور ندارد.
درباره عربستان باید گفت، این کشور در جنگ یمن پس از 11 ماه موفق به پیروزی نشده است. اکنون چگونه می تواند به سوریه غیرهم مرز با خود حمله کند، در حالی باید نیروهایش را از راه اردن یا ترکیه وارد سوریه کند؟ بنابراین، این ادعای عربستان بیشتر به یک بلوف سیاسی شبیه است.
علت این بلوف نیز این است که در جریان آزادسازی نبل و الزهرا و شنود بیسیم گروههای مسلح در این منطقه ها، مشخص شد آنان در طول مکالماتشان به روشنی و به شدت به عربستان، قطر و ترکیه حمله و این مساله را مطرح می کردند که در شرایط کنونی که نیاز ما به آنان شدید است، هیچ کمکی به ما نمی‌کنند و ما تنها رها شده ایم. ادعای عربستان در واقع پاسخی به اعتراض گروههای مسلح است.
البته این احتمال هم وجود دارد که عربستان مزدوران کشورهای دیگر را به نام نظامیان عربستان به یمن اعزام کند. برای نمونه سربازانی از سودان، سومالی، جیبوتی و دیگر کشورهای اینچنینی اجیر و آنان را به عنوان ارتش عربستان وارد سوریه کند. البته این مزدوران را نمی توان در حجم زیاد سازماندهی کرد چرا که هزینه‌های بالایی در پی خواهد داشت.
* با توجه به این که رهبران کشورهای حامی مخالفان سوریه نشان داده اند در بحران‌های منطقه چندان از الگوهای عقلانی و رفتار منطقی پیروی نمی کنند، آیا این احتمال وجود دارد که آنان با حمله نظامی به سوریه، به دنبال قرار دادن سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و آمریکا در عمل انجام شده باشند؟
** اگر آنان نگاه منطقی به مسایل سوریه داشته باشند چنین تصمیمی نخواهند گرفت اما اگر تصمیم آنان غیرعقلانی باشد پیامدهای این تصمیم فراتر از سوریه خواهد رفت و کل منطقه به آتش کشیده خواهد شد و این چیزی نیست که مطلوب غرب باشد.
اولویت جهان غرب پس از حوادث پاریس، رویارویی با داعش است. بنابراین، حتی در این صورت نیز نمی توان ناتو را در عمل انجام شده قرار داد. زمانی که ترکیه هواپیمای روسیه را سرنگون کرد، دیدیم که ناتو به جای اعلام همبستگی کامل با ترکیه، از 2 طرف درخواست خویشتنداری داشت و بسیار محتاطانه با این واقعه برخورد کرد. از نگاه غرب، تشدید بحران‌های خاورمیانه به معنای انتقال آن به خاک اروپا خواهد بود.
* در شرایط کنونی تا چه اندازه طرح مورد نظر آنکارا برای ایجاد منطقه حایل در خاک سوریه جدی است؟
** این موضوع دیگر به صورت کامل کنارگذاشته شده است. با ورود نیروی هوایی روسیه به سوریه و استقرار سیستم دفاع موشکی «اس 400» روسی در سوریه این موضوع از دستور کار خارج شده بود و با پیروزی‌های تازه در حومه حلب این موضوع دیگر در عمل، جایی برای طرح شدن ندارد.
* بهترین اقدام ممکن ایران، روسیه و سوریه در شرایط کنونی برای رویارویی با طرح‌های عربستان و ترکیه و نیز کشورهای غربی چیست؟
** باید ائتلاف ایران، روسیه و سوریه را گسترش داد و چین را هم با توجه به نگرانی‌های این کشور نسبت به استان‌های مسلمان نشینش وارد این ائتلاف کرد. همچنین، کشورهای تاثیرگذاری مانند هند و برزیل را نیز باید برای پیوستن به همکاری ضدتروریسم تشویق کرد. هرچقدر دامنه این ائتلاف گسترده تر باشد، هم خطر تروریست ها کاهش خواهد یافت و هم راه حل سیاسی با اقبال بیشتری مواجه خواهد شد.
ش.د9405770