(روزنامه جوان – 1395/06/20 – شماره 4907 – صفحه 6)
تغییر و تحولات جدید در آسیای مرکزی بار دیگر این منطقه استراتژیک را در مرکز توجه قدرت‌های بزرگ قرار داده است. مرگ رئیس‌جمهور ازبکستان و خلأ قدرت ناشی از نبود جانشین برای ریاست‌جمهوری سبب شده تا روسیه و امریکا برای محکم کردن جای پای خود در این کشور با یکدیگر رقابت کنند. ازبكستان با واقع شدن در قلب آسيای مركزی و همسايگی با افغانستان و نزديكی به روسيه از اهميت و جايگاه بالايی در منطقه برخوردار است. جمعیت 32 میلیونی در کنار منابع سرشار انرژی گاز و نفت و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم اهميت اقتصادی اين كشور را دو چندان كرده است. مرگ اسلام كريم‌اف رئيس‌جمهور ازبكستان كه برای خود جانشينی تعيين نكرده، آينده سياسی اين كشور را با ابهاماتی مواجه ساخته است. اينكه ميراث سياسی اسلام كريم‌اف در دوره بعد از وی چه خواهد شد و جانشين احتمالی وی چه سياست‌هايی را در پی خواهد گرفت مسائلی است که دورنمای سیاسی این کشور را تیره و تار کرده است.
تغییرات احتمالی در ازبکستان
هرچند صحبت از تغییرات گسترده در ساختار سیاسی ازبکستان زود است اما می‌توان این پیش‌بینی را مطرح كرد که این کشور آسیای مرکزی دیگر ازبکستان دوران کریم‌اف نخواهد بود و باتوجه به تحولات اساسی در روابط با قدرت‌های بزرگ در سال‌های اخیر، جانشین وی نیز نقش متفاوت‌تری نسبت به دوره کریم‌اف ایفا خواهد کرد. با توجه به حاکم بودن 25 سال فضای دیکتاتوری بر جامعه ازبکستان، جانشین کریم‌اف در عرصه داخلی و خارجی دست به تغییراتی خواهد زد تا هم فضای خفقان به وجود آمده در جامعه را از بین ببرد و هم چهره جدیدی از ازبکستان در منطقه و جهان را به نمایش بگذارد. تغییرات احتمالی در سیاست خارجی ازبکستان از این منظر حائز اهمیت است که رویکرد سیاست خارجی ازبکستان در دوره اسلام کریم اف، متغیرترین وضعیت را در آسیای مرکزی تجربه نمود و همواره در میان نزدیکی به غرب و دوری از روسیه در نوسان بود.
رقابت مسکو- واشنگتن
به نظر می‌رسد با مرگ رئیس جمهور سابق ازبکستان و خلأ قدرت به وجود آمده، رقابت روسيه و امريكا برای تأثيرگذاری بيشتر در آينده سياسی این کشور بيش از پيش افزايش يابد. هرچند کریم‌اف روابط حسنه‌ای با روسيه در دهه اول پس از فروپاشی شوروی داشت، اما همزمان تلاش مي‌كرد با نزدیکی به غرب، ضمن ايجاد موازنه بين امريكا و روسيه، در مبارزه با گروه‌های افراط‌گرا از حمایت غرب برخوردار باشد. ازبکستان در راستای سیاست گریز از روسیه در سال 2013 برای دومین بار از ترکیب سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری مسکو خارج شد، از عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا خودداری کرد و از طرف دیگر کوشش کرد با بهره‌گیری از شرایط افغانستان پس از 2014، بار دیگر به غرب نزدیک شود. باتوجه به اينكه در کشورهای آسیای مركزی از جمله ازبکستان، رؤسای جمهور به صورت مادام‌العمر قدرت را در دست دارند، احتمالاً ازبک‌ها به دنبال این خواهند بود تا فردی روی کار بیاورند که ادامه‌دهنده سیاست‌های کریم‌اف باشد.
مقامات کرملین، ازبکستان تحت رهبری اسلام کریم‌اف را کشوری چموش در آسیای مرکزی می‌دیدند که به دنبال باز کردن پای غرب به حیاط خلوت مسکو بود. به همین دلیل با مرگ رهبر غربگرای ازبک، روسيه روند انتقال قدرت در ازبکستان را به دقت زیرنظر خواهد داشت تا فردی ضد روس و متحد غرب در این کشور روی کار نیاید، چراكه روس‌ها نگاه استراتژيک به تاشكند دارند و نمی‌خواهند امريكا در حياط خلوت روسيه نفوذ كرده و منافع ملی این کشور را خدشه‌دار كند. سفر کوتاه ولادیمير پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به ازبکستان و دیدار با شوکت میرضیایف، نخست‌وزیر این کشور نشان از اهمیت ازبکستان برای روسیه دارد. دورخیز مسکو - واشنگتن برای نفوذ در ازبکستان بیانگر این است که احتمالاً «بازی بزرگ جدید» در آسیای مرکزی در حال شکل گرفتن است.
تلاش روسیه برای مهار افراط‌گرایی
روسیه همواره جمهوری‌های سابق شوروی را به عنوان «خارج نزدیک» خود اعلام کرده و هرگونه نفوذی از جانب غرب در این کشورها را تهدید برای منافع خود می‌داند و همیشه برای جلوگیری از این تهدیدات پاسخ تندی به غرب داده است و نمونه بارز آن را در جنگ 2008 گرجستان شاهد بودیم. جایگاه ازبکستان در اولویت سیاست خارجی روسیه به این دلیل است که با افغانستان هم مرز است و توسعه بی‌ثباتی از افغانستان به آسیای مرکزی همیشه یکی از نگرانی‌های عمده مسکو بوده است. این نگرانی پس از خروج نیروهای ناتو از افغانستان و اعلام موجودیت داعش در این کشور بیش از پیش افزایش یافت و سبب شد مسکو نگاه ویژه‌ای به آسیای مرکزی داشته باشد. با مرگ اسلام کریم‌اف بسیاری بر این باورند که خلأ قدرت ناشی از بحران جانشینی می‌تواند شرایط را برای تقویت افراط‌گرایی در این کشور فراهم کند و منافع ملی روسیه با چالش‌های جدیدی روبه‌رو خواهد شد و به همین منظور روسیه با تمام توان سعی دارد تروریسم در مرزهای جنوبی‌اش را ریشه‌کن کند.
نخست‌وزیر کنونی ازبکستان که بسیاری از وی به عنوان نامزد اصلی ریاست جمهوری این کشور نام می‌برند روابط خوبی با روسیه دارد و در صورت تکیه زدن وی بر مسند قدرت، نفوذ مسکو در ازبکستان افزایش خواهد یافت و تلاش‌ها برای مقابله با افراط‌گرایی بیش از پیش گسترش خواهد یافت. مقامات کرملین واقف هستند اگر تروریست‌ها به آسیای مرکزی منتقل شوند تبعات و هزینه‌های جبران ناپذیری برای روسیه خواهد داشت، از این رو، مسکو اجازه نمی‌دهد امریکا و متحدانش سناریوی بحران سوریه را در حیاط خلوت روسیه اجرا کنند. از طرفی، ازبکستان ریاست دوره‌ای سازمان همکاری شانگهای را برعهده دارد لذا مسکو امیدوار است با درنظر گرفتن برخی تسهیلات بستر بازگشت تاشكند به سازوکارهای امنیتی منطقه‌ای را فراهم آورد تا بار دیگر این جمهوری سابق شوروی به دامان مسکو بازگردد. روسیه از بحران اوکراین درس‌های زیادی گرفته است و می‌داند اگر در ازبکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی کوتاه بیاید قاعده بازی مقابل غرب را خواهد باخت. ازبکستان اولین کشوری است که پس از بحران اوکراین و تقابل روسیه و غرب خلأ قدرت را تجربه می‌کند و می‌تواند میدانی برای زورآزمایی واشنگتن - مسکو باشد.
واشنگتن به دنبال مهار مسکو
امریکا پس از فروپاشی شوروی با اعمال سیاست توسعه شرقی ناتو سعی دارد جمهوری‌های سابق شوروی را از مدار مسکو خارج کرده و به نوعی سیاست کمربند امنیتی دور روسیه را عملی کند و خلأ قدرت در ازبکستان بهترین فرصت برای اجرای سناریوهای ضد روسی است. شبکه «سی ان ان» هفته گذشته گزارش کرد واشنگتن با مرگ کریم‌اف یکی از شرکای مبارزه با تروریسم خود را از دست داد. این مسئله نشان می‌دهد ازبکستان جایگاه خاصی در سیاست خارجی امریکا پیدا کرده است و سفر سال گذشته جان کری، وزیر خارجه امریکا به کشورهای آسیای مرکزی به خصوص ازبکستان آن‌هم در بحبوحه تشدید عملیات هوایی مسکو به تکفیری‌ها در سوریه حاکی از این بود که واشنگتن برای مهار روسیه روی کشورهای آسیای مرکزی حساب ویژه‌ای باز کرده است. واقعیت آن است که واشنــگتن با درنظـر گرفتن منافع خود در بخش‌های ژئوپلتیک و انرژی و همچنین در پوشش به اصطلاح مبارزه با تروریسم همچنان در پی تحکیم و تقویت موقعیت خود در جمهوری‌های آسیای مرکزی است و لذا نمی‌تواند شاهد گرمی مناسبات روسیه و ازبکستان باشد و بدون تردید هدف سفر مقام امریکایی به ازبکستان نیز کسب آگاهی از رویکرد آینده دستگاه سیاست خارجی ازبکستان است تا از چرخش این کشور به سمت مسکو جلوگیری کنند.
اهمیت دیگر ازبکستان برای امریکا به رقابت روسیه و واشنگتن در خاورمیانه مربوط می‌شود. امریکا در بحران سوریه رقابت در مقابل مسکو را باخته و سعی دارد شکست‌های خود را در آسیای مرکزی و افغانستان جبران کند. بازگشت دوباره نیروهای امریکایی به افغانستان به بهانه مقابله با تروریست‌ها و تقویت داعش در این کشور برنامه‌های امریکا برای گشودن جبهه دوم تروریسم برای ناامن کردن مرزهای روسیه است و ازبکستان به دلیل حضور گروه‌های افراط‌گرایی مثل «حزب اسلامی ازبکستان» می‌تواند مکان خوبی برای رشد افراط‌گرایی در منطقه باشد تا بدین ترتیب هزینه‌های روسیه را افزایش دهد. به نظر می‌رسد تعریف و اتخاذ یک رویکرد باثبات و روشن در عرصه سیاست خارجی، چالش‌های جدی جانشین اسلام کریم‌اف خواهد بود و طرف‌های روسی، چینی و غربی بادقت و حساسیت این موضوع را دنبال خواهند كرد که رویکرد سیاست خارجی ازبکستان تا چه میزان نسبت به دوران کریم‌اف تغییر خواهد یافت. باتوجه به تجربه تلخ بحران سوریه و ابراز تمایل رهبران ازبکستان و آسیای مرکزی برای مقابله با تروریسم و پیروزی‌های روسیه در خاورمیانه و از طرفی همکاری استراتژیک چین و ایران با مسکو، کفه ترازو در ازبکستان و منطقه به نفع روسیه سنگینی خواهد کرد.
http://javanonline.ir/fa/news/810646
ش.د9502194