(روزنامه اطلاعات ـ 1396/07/15 ـ شماره 26835 ـ صفحه 12)
محمدجواد ظریف از ابتدای آغاز به کار دولت دوازدهم اعلام کرد که حفظ برجام، حل و فصل مشکلات منطقه‌ای و تقویت روابط با کشورهای همسایه و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی کشور، سه اولویت نخست او را در دومین دوره حضورش در صدر وزارت خارجه تشکیل می‌دهند. ظریف پیش از این برای حضور در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک سفر کرده بود،اما هفته گذشته مسقط و دوحه را به عنوان نخستین مقصد دیپلماسی منطقه‌ای‌اش انتخاب کرد. سفر وزیر خارجه ایران به عمان و قطر به عبارتی هم تحقق سیاست‌های خارجی و هم تحقق سیاست‌های اقتصادی بود. او بیش از آنچه که به دنبال اهداف و یا جهشهای سریع در این سفر باشد، در پی زمینه سازی های بلند مدت برای تحقق ساختاری است که در دستگاه سیاست خارجی ایران جایگاه ویژه دارد. در این گزارش نگاهی خواهیم داشت بر آنچه که در این سفر 36 ساعته دیپلماتیک گذشت .
1- دیدار ظریف با سلطان
صبح روز دوشنبه دهم مهرماه هواپیمای دیپلمات کهنه کار ایرانی که اینک سکان دستگاه سیاست خارجی را در دست دارد به همراه جمعی از مدیران ارشد وزارت خارجه و خبرنگاران در مسقط پایتخت عمان به زمین نشست. ظریف در نخستین سفر منطقه‌ای خود در دولت دوازدهم مسقط را از این رو برگزید که نقش مهمی طی سالهای گذشته در سیاست خارجی ایران ایفا کرده است. اما اکنون اوضاع منطقه بیش از گذشته در بحرانی قرار دارد که پیش‌بینی آینده آن اگرچه دشوار است اما دور از ذهن هم نیست. تاریخ منطقه خلیج فارس مملو از اتفاقات نابهنگام بوده و هر کشوری به دنبال یارگیری برای سیاست خارجی خود بر اساس منافع ملی و مصلحت سیاسی است. اما پس از بحران قطر که شورای همکاری خلیج فارس این کشور را به دلیل حمایت از تروریسم تحریم کردند کشورهای حاشیه خلیج فارس در وضعی ویژه قرار گرفتند.
پنجم ژوئن 2017 روز سیاهی برای قطر بود. عربستان سعودی، مصر، امارات متحده عربی و بحرین روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کردند. در پی این خبر تعداد زیادی از کشورهای عربی از این اقدام پشتیبانی کرده و روابط خود را با قطر قطع کردند. از این کشورها می توان به لیبی، اردن، یمن، مالدیو، سنگال، موریتانی، چاد، کومور، نیجر و حتی گابن هم اشاره کرد. اما ایران روابط خود را با قطر تحکیم کرد و به این یارگیری سعودی نپیوست و اهمیتی به آن قائل نشد. به طوری که سلطان بن سعدالمریخی، وزیر مشاور در امور خارجه قطر در نشست وزیران خارجه اتحادیه عرب در قاهره مصر، رفتار ایران را با ذکر قسم جلاله که "والله ایران دولت شریفی است"، توصیف کرد. اما اینک پس از گذشت چند ماه از این بحران، محمد جواد ظریف با برخی از دیپلماتهای خود در منطقه خلیج فارس حضور یافت و ابتدا با سلطان قابوس دیدار و گفت و گو کرد. عمان هم جزو کشورهایی بود که به گعده سعودی‌ها نپیوست و رویایی را که ترامپ برای ریاض در سرشان پرورانده بود و رقص شمشیر بازی کرد را جدی نگرفت. سلطان قابوس نزدیک به 47 سال بر مسند قدرت است و روابط او با ایران حسنه بوده و بارها نقش میانجی بین ایران و کشورهای اروپایی و آمریکایی را ایفا کرده است.
سلطان قابوس که مدتی در بستر بیماری بود عصر روز دهم مهرماه بدون حضور خبرنگاران ایرانی، با دکتر ظریف در کاخ شخصی خود در شهر نزوی دیدار و گفت و گو کرد. اگرچه دیدار او در رسانه‌ها در جهت تحکیم روابط و مشورت‌هایی درباره وضعیت منطقه عنوان شد اما ظریف در صدد افزايش روابط اقتصادی و بانكي ميان دو كشور بود. وزير امورخارجه ایران در این باره گفت: حجم كنوني روابط بازرگاني بين دو كشور مناسب است اما اميدواريم كه اين حجم تا پايان سال جاري به دو برابر رقم كنوني افزايش يابد. همكاري‌هاي منطقه‌اي در بخش گاز با مشاركت برخي كشورهاي علاقه‌مند در منطقه از جمله هند محورهاي ديگر ديدار ظريف با سلطان هفتاد و شش ساله عمان بود. دیدار ظریف اگرچه در رسانه‌های عمانی بازتاب داشت و آنها بعد از مدتی چهره بشاش سلطان خود را که مدتی در بستر بیماری بود و در انظار عمومی دیده نشده بود، دیدند اما سلطان قابوس شریک مهم تجاری و سیاسی برای دستگاه سیاست خارجی ایران محسوب می شود. نام او بارها در سیاست خارجی ایران شنیده شده و مهمترین نقش را طی سالهای اخیر می توان به نقش عمان در مذاکرات هسته‌ای اشاره کرد.
در آبان ۱۳۹۳ظریف که برای مذاکرات هسته‌ای با کشورهاي 1+5 به عمان رفته بود گفت که عمان در شروع روند مذاکرات هسته‌ای نقش داشته و در ادامه روند مذاکرات نیز می‌تواند نقش خود را ایفا کند. شاید اینبار هم ایران از عمان خواسته بود که به میانجیگری در موضوع برجام تمایلی نشان دهد. چرا که عمان همواره از حق ایران برای دستیابی به فناوری صلح آمیز هسته‌ای حمایت کرده و اکنون هم بر همین باور است. به طوری که بعد از بداخلاقی و خلف وعده‌های مستمر آمریکایی‌ها با روی کار آمدن ترامپ که با رای لب مرزی چهل و شش درصدی رییس جمهوری ایالات متحده شد و برجام را «بدترین توافق ممکن» توصیف کرد، اینک عمانی‌ها شاید بتوانند از لابی خود برای حفظ برجام حمایت کنند. اگرچه وزیر امورخارجه کشورمان به خبرنگار اطلاعات گفت که "مواضع عمان تاکنون درباره ضرورت رعایت برجام با ایران مشابه بوده و این مواضع را هم رسما اعلام کردند، همچنین در دیدارم با عمانی‌ها، آنها مجددا تاکید کردند که همه کشورها باید برجام را کاملا رعایت کنند". اما اینکه عمانی‌ها تا چه اندازه می توانند با حضور محمدبن‌سلمان ولیعهد جوان و کم تجربه سعودی‌ها که سر پر سودایی دارد و روابط خوبی هم با ترامپ و خانواده او برقرار کرده ایفا کند جای تامل دارد. عمانی‌ها پیشتر با دستگاه سیاست خارجی دولت اوباما ارتباط مثبتی داشتند اما اینک دار و دسته ترامپ به سردستگی سعودی‌ها فضای منطقه را غبارآلود کرده اند. حضور ظریف و رایزنی‌هایش با سلطان عمان و وزیر خارجه عمان زمینه‌های مناسب سیاسی و اقتصادی فراهم کرد که در حوزه اقتصادی می توان به اظهار نظر سفیر ایران در عمان، نوری شاهرودی، که در دیدار ظریف با سلطان عمان حضور داشت اشاره کرد که گفته است: "در این دیدار تاکید شد که تسهيلاتي براي رفت‌وآمد ايرانيان به عمان فراهم شود. مقامات عمان قرار است بندر السويق را به صورت اختصاصي در اختيار ايران بگذارند. در اين بندر كشتي‌هاي كوچك يعني كشتي‌هاي ٣ هزار تن به پايين به راحتي مي‌توانند پهلو بگيرند و بار آنها با ترك تشريفات دست و پاگير وارد گمرك و ترخيص شود. در عين حال عماني‌ها تسهيلاتي را براي ثبت شركت‌هاي ايراني در خاك اين كشور به وجود آورده‌اند. بر اساس تسهيلات جديد ايراني‌ها به سادگي مي‌توانند شركت‌هاي خود را در خاك عمان ثبت كنند و كالاهاي خود را به اين كشور صادر كنند يا اينكه براي صادرات مجدد كالاهاي خود به كشورهاي آفريقايي، كشورهاي اقيانوس هند و ديگر كشورهاي منطقه، از بنادر و خاك عمان استفاده كنند.
به زودي پروازهاي بين دو كشور بيشتر خواهد شد. خط پرواز بندرعباس به مسقط افتتاح شده و قرار است به زودي پرواز مستقيم اصفهان به مسقط هم اضافه شود و قرار است كه خطوط هوايي از تهران به مسقط هم پروازهاي بيشتر داشته‌باشند. اینها بخشی از رایزنی‌های اقتصادی ظریف با دستگاه سیاست خارجی عمان است، اما همچنان مسئله برجام سوال اصلی خبرنگاران در مسقط بود، اگرچه خبرنگاران در مسقط پاسخ‌های کلی دریافت کردند. به هر حال، دونالد ترامپ به زودی باید نظرش در مورد متعهد بودن ایران به برجام را اعلام کند. عدم تایید اقدامات ایران از سوی او به معنای احتمال خروج آمریکا از این توافق بین المللی است. اگرچه روزنامه آمریکایی واشنگتن پست گفته است که ترامپ بنا دارد برجام را تایید نکند؛ ترامپ بر این باور است که برجام "در راستای منافع" کشورش نیست! ظریف پس از دیدار با سلطان قابوس سریعا به فرودگاه مسقط بازگشت و ساعتی بعد وارد دوحه شد. اما حضور چند ساعته ظریف در مسقط از چشم رویترز پنهان نماند و او در گزارش خود در‌‌این‌باره نوشت که سلطان قابوس كه در دهه ٧٠ زندگي‌اش به سر مي‌برد و يكي از ركورددارترين مقام‌هاي فعلي جهان عرب است به مناسبت ديدار با وزير امور خارجه ايران در انظار عمومي ظاهر شد. تنها نكته‌اي كه از ديدار ميان پادشاهي عمان و وزير امور خارجه ايران به رسانه‌ها درز كرد اين بود كه دو طرف در مورد همكاري‌هاي منطقه‌اي و روابط دوجانبه بحث‌هاي مفصلي با هم داشتند اما جزييات بيشتري جز چند عكس كه حال رو به بهبود سلطان را نشان مي‌داد در اختيار رسانه‌ها قرار نگرفت. شاید همین نکته برای عمانی‌ها که سلطانشان در بستر بیماری بود بیشتر جذاب بود تا گمانه زنی درباره دیدار ظریف و سلطان.
2- دیدار ظریف با امیر
حضور ظریف در دوحه که با استقبال رسمی مقامات قطری و مسئولان سفارتخانه ایران در دوحه همراه بود بیش از هر چیزی نشان از ابراولویت سیاست خارجی ایران در منطقه خلیج فارس در کشوری محصور است. کشوری که به واسطه دوستان پیشین و برخی همسایگانش به فضایی غبارآلود کشیده شده و اگر در نخستین ساعات تحریم قطر، ایران به کمک این کشور نمی شتافت ،دوحه با مشکلات عدیده ای رو به رو می‌شد. در بحران قطر، ایران از کشورهای عربی خواست که مشکلات خود را از طریق گفتگو حل کنند. پس از این که عربستان سعودی قطر را تحریم کرد، ایران برای قطر ۶۰۰تن مواد غذایی ارسال کرد. ایران مرز هوایی خود را بر روی پروازهای شرکت‌های هوایی قطر از جمله هواپیمایی قطر بازگذاشت و سه بندر بوشهر، بندرعباس و لنگه برای کمک به قطر اختصاص یافت. اینها بخشی از کمک‌های اقتصادی تهران به دوحه بود که از چشم امیر قطر دور نماند. امیری که بعد از بحران، کشورش را به خوبی مدیریت کرد که کار به جنگ و کودتا کشیده نشود و در چشم مردمش به عنوان قهرمانی ظاهر شد که در اغلب نماهای برج‌های شیشه‌ای دوحه و اتومبیل‌های گرانقیمت تصاوير شيخ‌تميم بن‌حمد آل‌ثاني دو كلمه عربي "تمیم المجد" حك شده كه معناي "تميم عزتمند" را مي‌دهد.
دیدار ظریف با امیر قطر حاوی چند نکته مهم بود که می توان بنا بر اظهارات ظریف این گونه دسته‌بندی کرد: 1- ایران هيچگاه به دنبال اختلاف در اين منطقه نیست و همواره سياست ما اين است كه منطقه نياز به آرامش و گفت‌وگو دارد. 2- هرچه سريع‌تر كشورهای منطقه، منطق گفتگو و ضرورت تفاهم و همكاري را بپذيرند 3- عربستان و همپیمانان عرب او بايد از خيالاتي كه براي تحميل ديدگاه‌هاي‌شان به سايرين در منطقه دارند دست بردارند. اگرچه ظریف بر محور گفتگو بیش از گذشته تاکید دارد،اما اوضاع به گونه‌ای است که اکنون ایران دست بالا را در منطقه دارد. شورای همکاری خلیج فارس بارها تشکیل جلسه داده و هر بار در قطعنامه‌های خود بندی علیه ایران صادر کرده اما اینک شورای همکاری خلیج فارس با تشتت آرایی رو به روست که قطر روابط بهتری نسبت به دیگر اعضای شورا با ایران دارد. اگرچه قطری‌ها به خوبی می‌دانند نزدیکی با ایران هزینه دارد و سه گانه عربستان سعودی، بحرین و امارات بارها به قطر هشدار دادند که به ایران نزدیک نشود حتی وزیر خارجه بحرین خالد بن احمد آل خلیفه در ۸ژوئن ۲۰۱۷گفت که یکی از شرایط عادی شدن روابط ما با قطر این است که قطر از ایران ،که به زعم او دشمن شماره یک کشورهای عرب خلیج فارس است، دوری جوید. اما شيخ تميم 37 ساله که نسبت به دیگر حکام عرب منطقه جوان است و از ژوئن ٢٠١٣ بر مسند قدرت در كشورش تكيه زده، سعی کرده است روابط تهران – دوحه را در حالت تعادلی نگه دارد. به قول قطری‌ها "تمیم عزتمند" در دیدار پشت درهای بسته با رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان به پاس کمک‌های تهران به دوحه، مشورت و رايزني مستمر با كشورهاي منطقه از جمله ايران را يك ضرورت اجتناب‌ناپذير توصیف می‌کند. او در این دیدار گفت: دولت و ملت قطر همواره خواستار بهترين روابط با همسايگان شمالي خود بوده‌اند و قطر از ديدگاه ایران در خصوص حل مسائل منطقه‌اي و ضرورت يافتن راه حل‌هاي مسالمت‌جويانه براي بحران‌هاي جاري استقبال می کند. امیر قطر از روند رو به توسعه روابط دو جانبه و داشتن روابط حسنه با ايران ابراز خشنودی و بر ضرورت گسترش روابط بين كشورهاي ساحلي خليج فارس و ايران تاكيد كرد. منطقه خلیج فارس طی روزهای آتی باید منتظر اتفاقات متعددی باشد، اما صبوری استراتژیک دستگاه دیپلماسی ایران در حال به ثمر نشستن است و نتیجه آن را می توان در بر هم زدن ائتلاف‌های قومی و منطقه ای علیه ایران دانست. ائتلاف‌هایی که روزگاری تنها صدایی بود که از این منطقه شنیده می شد، اما اکنون صداهای متعدد و متضادی از آن شنیده می شود.
اگرچه قطر خود را برای بحرانی چند ساله آماده کرده است، اما روابطش را با ایران تا مرزی نگاه داشته است که رفتار پراگماتیستی و عملگرایانه از آن شنیده می شود. این قطر، آن قطری نیست که دربرابر مناقشات سوریه خواستار برکناری اسد بود اما اینک اگرچه تماما همسو و هم رای با ایران نیست اما دیگر خطوط قرمز خود را کاهش داده و تدبیر در وضعیت بحرانی خود را اولویت اصلی می داند. دوحه اکنون دریافته که ایران کشوری قابل اعتماد است. سفر دیپلمات ارشد ایران در حالی به پایان رسید که خبر درگذشت جلال طالبانی شاید در باند فرودگاه به او رسید. وضعیت شمال عراق و همه پرسی کردها برای استقلال نیز از جمله موضوعاتی بود که در سفر ظریف طرف‌های عمانی و قطری هم به آن اشاره کردند و به تعبیر سفیر ایران در مسقط " عماني‌ها نسبت به اين اتفاق خرسند نيستند و بر این باورند كه اقلیم كردستان عراق خود را به باتلاقی انداخته است كه بيرون آمدن از آن مشكل می‌نماید. مي‌توان گفت كه بعد از بغداد و آنكارا، مقامات مسقط هم در واكنش به اين قضيه با تهران همراه و همسو هستند.
ش.د9603490