انقلاب اسلامی ملت ایران را که با هدایت و رهبری بزرگ مرد تاریخ این سرزمین شکل گرفت، می‌توان مردمی‌ترین انقلاب قرن بیستم دانست که در آن همه امور انقلاب چه در مرحله مبارزه و چه در مرحله استقرار به مردم واگذار شد. این رویکرد برآمده از باوری بود که پیشوای انقلاب به آن معتقد بود و برای لحظه‌ای تردید نداشت که این انقلاب بدون حضور مردم به سرانجام نخواهد رسید. از این رو تلاش کرد مردم را در صحنه نگه دارد و امور انقلاب را به ایشان بسپارد و مسئولان کشور را به حفظ ارتباط با مردم و به‌کارگیری آنان در تمامی امور دعوت کند.
این نقش‌آفرینی در عرصه دفاع و تأمین امنیت کشور بیش از دیگر عرصه‌های حکمرانی تجلی پیدا کرد؛ چرا که پس از سقوط رژیم پهلوی، ارتش شاهنشاهی نیز دستخوش تحولات جدی شد و آمادگی دفاع تمام قد از انقلاب اسلامی را در برابر بیگانگان نداشت. تأمین امنیت انقلاب در آن روز‌های پرآشوب که با فتنه‌های متعدد بیگانگان همراه بود، بدون مردمی‌کردن دفاع و امنیت ممکن نبود.
این شرایط آنگاه دشوارتر شد که در شهریور ۱۳۵۹، ارتش بعثی نیز سودای اشغال این سرزمین کرد و با حمایت بیگانگان و دشمنان جهانی این ملت و این انقلاب، تجاوز گسترده خود را آغاز کرد. به واقع اوج نقش‌آفرینی منطق به‌کارگیری بسیج مردمی در ساخت و دفاع از کشور را می‌توان هنگام آغاز تجاوز دشمن بعثی و در دوران هشت سال دفاع مقدس مشاهده کرد که حضور بسیج در میدان دفاع مقدس موجب شد تا جنگ به نفع سپاه اسلام و جمهوری اسلامی مغلوبه شده و رژیم متجاوز بعثی و همه جبهه استکباری حامی آن به سر جای خود بنشینند و دست تسلیم بالا ببرند. رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره نقش نیرو‌های مردمی در دفاع مقدس با صراحت اعلام می‌دارند: «جنگ به وسیله مردم اداره شد. هم ارتش و هم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و هم نیرو‌های گوناگون، متکی به مردم بودند؛ به ایمان مردم، به عشق مردم، به صفای مردم. از خط مقدم تا همه صفوف عملیاتی، تا پشت جبهه و پشتیبانی، مردم با صفا و صداقتی مثال‌زدنی و فراموش‌نشدنی، برای فداکاری آمادگی داشتند.»
مسئله کشور تنها دفاع در برابر تهاجمات نظامی دشمن نبود. در طول چند دهه حاکمیت رژیم پهلوی و پیش از آن قاجار، آنقدر کشور دچار عقب‌ماندگی و فلاکت شده بود که جبران آنها نهضتی فراگیر با حضور همه ملت را می‌طلبید تا پس از چند دوره فشرده و مستمر، بخشی از این مشکلات مرتفع و کمبود‌ها جبران شود. در این عرصه نیز حضرت امام (ره) پیشگام شده و تلاش کردند با اعتقاد عمیق و صمیمانه‌ای که به ملت داشتند، ایشان را وارد میدان سازندگی کشور کنند؛ لذا پیشنهاد تشکیل نهاد‌هایی انقلابی را ارائه دادند که مهم‌ترین آنان جهاد سازندگی و راه‌اندازی نهضت سوادآموزی بود.
حضرت امام (ره) بسیج ملت برای ساخت کشور را در قالب شکل دادن به جهاد سازندگی از خردادماه ۱۳۵۸ دنبال کردند. در پیام رادیو ـ تلویزیونی حضرت امام (ره) به این مناسبت آمده بود: «ما در مشکلات باید متوسل بشویم به ملت. ملتی که ـ بحمداللّه ـ مهیا برای کمک و فداکاری بوده و هستند. با فداکاری ملت ـ بحمداللّه ـ مراحلی را که بسیار اهمیت داشت پشت سر گذاشتیم، موانع مرتفع شد، خائنین رفتند و اگر تتمهای هم باشد، با همت ملت خواهند رفت. لکن این دیوار شیطانی بزرگ که شکست، پشت آن دیوار خرابی‌های زیاد هست؛ و ما باید به همت ملت آن خرابی‌ها را ترمیم کنیم. ناچاریم که به ملت متوجه بشویم برای سازندگی... از این جهت، باید ما بگوییم یک جهاد سازندگی، موسوم کنیم این جهاد را به «جهاد سازندگی» که همه قشر‌های ملت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهی و دانشجو، مهندسین و متخصصین، شهری و دهاتی، همه با هم باید تشریک مساعی کنند و این ایران را که خراب شده است بسازند.» چندماه بعد حضرت امام (ره) در هفتم دی ماه ۱۳۵۸، در کمتر از یک ماه از آغاز فعالیت بسیج مستضعفین، در فرمانی از ضرورت بسیج مردمی برای مبارزه با بی‌سوادی سخن می‌گویند و از ملت می‌خواهند: «بدون از دست دادن وقت و بدون تشریفات خسته‌کننده، برای مبارزه با بی‌سوادی بهطور ضربتی و بسیج عمومی قیام کنیم تا ان‌شاء‌اللّه در آینده نزدیک هرکس نوشتن و خواندن ابتدایی را آموخته باشد.»
به برکت شکل‌گیری چنین نیروی با ایمان مردمی بود که انقلاب اسلامی توانست از گردنه‌های صعب‌العبور و فتنه‌های عمیقی که هر یک از آنها برای به زمین کوفتن هر انقلابی کافی بود، گذر کند و روز‌به‌روز شکوفاتر و پرثمرتر شود. تأمین امنیت شهرها، مبارزه با اشرار و ضدانقلاب، مقابله با منافقین و تروریست‌های داخلی، خنثی کردن کودتا‌ها و اقدامات براندازانه، افشاگری علیه جریان‌های التقاطی و انحرافی از نوع شرقی و غربی، تلاش برای ریشه‌کن کردن بی‌سوادی و استضعاف فرهنگی، حضور در میدان آبادانی و سازندگی کشور با اولویت قرار دادن مناطق محروم، فعالیت‌های گسترده تربیتی ـ فرهنگی و ترویج فرهنگ اسلام ناب محمدی (ص) و روحیه انقلابی در جامعه و مواردی از این قبیل، اقدامات بنیادینی بود که در طول دهه اول انقلاب اسلامی از سوی بسیج و بسیجیان محقق شد.