قدرت بازدارندگی، یکی از مفاهیم کلیدی در روابط بین‌الملل است که نقش محوری در حفظ صلح و امنیت کشور‌ها ایفا می‌کند. این قدرت به توانایی یک کشور در جلوگیری از اقدامات خصمانه سایر کشور‌ها از طریق نمایش توان نظامی، اقتصادی یا سیاسی اطلاق می‌شود. در واقع، بازدارندگی به معنای ایجاد هزینه‌ای گزاف برای هرگونه تجاوز است تا مهاجم از اقدام خود منصرف شود. به‌عبارت‌دیگر، بازدارندگی همانند یک سپر محافظتی است که یک کشور برای دفاع از منافع و تمامیت ارضی خود ایجاد می‌کند. در دنیای امروز که رقابت‌های بین‌المللی پیچیده‌تر شده است، قدرت بازدارندگی به منزله یک ابزار مؤثر برای حفظ تعادل قدرت و جلوگیری از بروز درگیری‌های گسترده مورد توجه قرار گرفته است. در این زمینه با «حسین مهدی‌تبار» پژوهشگر روابط بین‌الملل گفتگو می‌کنیم.
برای شروع، لطفاً مفهوم بازدارندگی را به زبان ساده برای مخاطبان ما توضیح دهید.
«بازدارندگی» در واقع یک نوع زبان قدرت در روابط بین‌الملل است به این معنا که یک کشور با نمایش قدرت خود، چه نظامی، اقتصادی یا سیاسی، سعی می‌کند کشور دیگری را از اقدامات خصمانه باز دارد، درست مانند اینکه شما با نشان‌دادن قدرت مشت خود، به کسی بگویید به شما نزدیک نشود. این مفهوم لزوماً تهدید نیست، بلکه نمایش قدرت است. این نمایش قدرت، پیامی واضح دارد: اگر شما به ما حمله کنید، عواقب سنگینی را تحمل خواهید کرد. این پیام می‌تواند از طریق نمایش توان نظامی، حمایت از متحدان یا حتی تحریم‌های اقتصادی منتقل شود. در واقع، هرچند مفهوم کلی بازدارندگی در تاریخ به شکل‌های مختلف در روابط بین‌المللی وجود داشته است (برای نمونه، تهدید به استفاده از نیروی نظامی برای جلوگیری از حمله)، اما در دوران جنگ سرد به شکل سازمان‌یافته و با تمرکز بر تسلیحات هسته‌ای و تهدید متقابل به‌صورت جدی‌تری مورد بحث و اجرا قرار گرفته است. بازدارندگی انواع گوناگونی دارد. بازدارندگی می‌تواند مثلثی باشد؛ یعنی با استفاده از کمک هم‌پیمانان اعمال شود، مانند بازدارندگی که ایران درمقابل آمریکا استفاده می‌کند. بازدارندگی بحث‌های زیادی دارد و می‌توان گفت یکی از نقاط پایانی که توجه و تمرکز پژوهشگران روابط بین‌الملل را به خود جلب می‌کند، همین موضوع بازدارندگی است. این موضوع در دین اسلام نیز مورد اشاره قرار گرفته و آیه شریفه «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا ٱستَطَعتُم مِّن قُوَّة...» به مفهوم بازدارندگی براساس تهدید دشمن با استفاده از عناصر قدرت اشاره دارد.
چه عواملی سبب شده است که ایران به سمت تقویت بازدارندگی خود حرکت کند؟
ایران به دلیل جغرافیای سیاسی خود و تهدیدات خارجی، مجبور است بازدارندگی خود را تقویت کند. توان موشکی، حضور نظامی در منطقه، حمایت از گروه‌های مقاومت و سیاست محور مقاومت، همگی بخشی از این راهبرد هستند. هدف اصلی، حفظ امنیت ملی و مقابله با هرگونه تهدید علیه حاکمیت کشور است. یکی از اصلی‌ترین عناصر بازدارندگی ایران، توان موشکی گسترده و پیشرفته آن است. ایران موشک‌های بالستیک با برد‌های گوناگونی دارد که می‌تواند به‌مثابه ابزاری مؤثر برای بازدارندگی علیه تهدیدات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای عمل کند. ایران در خلیج‌فارس و تنگه هرمز حضور قوی نظامی دارد و با ناوگان دریایی و توانایی‌های پهپادی می‌تواند تهدیدات احتمالی در این منطقه استراتژیک را کنترل کند. ایران با حمایت از گروه‌های مقاومت در منطقه، مانند حزب‌الله لبنان، حماس در فاسطین اشغالی و نیرو‌های حشدالشعبی در عراق، نفوذ منطقه‌ای خود را افزایش داده است. این نیرو‌ها به‌منزله متحدان ایران در مقابله با تهدیدات احتمالی از سوی رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی، نقش اساسی دارند.
توان موشکی ایران یکی از مهم‌ترین عناصر بازدارندگی آن به شمار می‌آید. به نظر شما، چرا موشک‌ها اینقدر اهمیت دارند؟
موشک‌ها به‌مثابه یک ابزار بازدارنده بسیار مؤثر هستند، زیرا می‌توانند به‌سرعت و بادقت بالا به اهداف دوردست اصابت کنند. همچنین، موشک‌ها نماد قدرت ملی تلقی می‌شوند و اعتبار کشور را در سطح بین‌المللی افزایش می‌دهند.
آیا بازدارندگی ایران تنها به توان نظامی محدود می‌شود؟
خیر، بازدارندگی ایران ابعاد گوناگونی دارد. علاوه بر توان نظامی، عوامل سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک نیز نقش مهمی در آن ایفا می‌کنند. حمایت از مقاومت در منطقه، ایجاد ائتلاف با کشور‌های همسو و حضور فعال در عرصه دیپلماسی، همگی موجب تقویت بازدارندگی ایران می‌شوند.
به نظر شما، بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی بازدارندگی برای ایران چیست؟
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، امکان بروز اشتباه محاسباتی است. اگر کشوری تهدیدات بازدارنده را جدی نگیرد، ممکن است به اقدامات تحریک‌آمیز دست بزند و منجر به بروز درگیری شود. همچنین، ظهور بازیگران غیردولتی مانند گروه‌های تروریستی، چالش‌های جدیدی برای بازدارندگی ایجاد کرده است. این گروه‌ها به‌دلیل ماهیت نامتمرکز خود، کمتر به تهدیدات بازدارنده حساس هستند. گروه‌های تروریستی، مانند «داعش» یا «القاعده» معمولاً به‌دلیل وابستگی نداشتن به کشور خاص و نداشتن زیرساخت‌های واضح، کمتر از طریق بازدارندگی قابل‌کنترل هستند. بازدارندگی بر این فرض استوار است که دشمنان عقلانی هستند و براساس محاسبه سود و زیان تصمیم می‌گیرند؛ اما اگر دشمن یک بازیگر غیرعقلانی و آماده پذیرش ریسک‌های بالا یا نابودی خود باشد، ممکن است بازدارندگی کارایی نداشته باشد. همچنین برخی از رهبران یا رژیم‌های سیاسی ممکن است رفتار‌های پیش‌بینی‌ناپذیری داشته باشند و بازدارندگی نتواند مانع از تصمیمات خطرناک آنها شود.
در پایان، آیا می‌توان گفت بازدارندگی ابزاری ضروری برای حفظ امنیت جمهوری اسلامی ایران در روابط بین‌الملل است؟
بله، بدون شک. بازدارندگی با ایجاد تعادل قدرت و کاهش احتمال وقوع جنگ، نقش مهمی در حفظ صلح و امنیت ایفا می‌کند. البته باید توجه داشت که بازدارندگی به‌تن‌هایی کافی نیست و باید با دیپلماسی و گفتگو همراه باشد تا بتوان به راه‌حل‌های پایدار دست یافت.