امروزه، ماهواره‌ها جایگاه ویژه‌ای نزد دولت‌ها و نیز زندگی انسان‌ها دارند؛ کاربرد‌های متفاوتی که ماهواره‌ها برای دولت‌ها و ملت‌ها فراهم می‌کنند، شاید چیزی فراتر از قاعده و قانون سیاست‌ورزی‌های مختلف باشد. گاهی توانایی حضور ماهواره‌ها برای مسجل‌کردن توانمندی‌های علمی و به‌رخ کشیدن سواد و جایگاه علم و فناوری یک ملت برای بالا ماندن در رده‌های مختلف دنیای علم و دانش است.
گاهی هم ردپای فعالیت‌های نظامی را می‌توان در دنیای ماهواره‌ها به‌وضوح مشاهده کرد؛ حوزه‌ای که امروزه شاید بیشترین درصد تلاش‌ها برای در اوج ماندن این صنعت را به‌خودش اختصاص داده و بسیاری از کشور‌ها تلاش می‌کنند با اتکا به فناوری‌های فضایی و ماهواره‌ای، صنعت نظامی خودشان را به بالاترین حد رشد و پیشرفت نزدیک کنند. همه‌ساله صد‌ها ماهواره به فضا فرستاده می‌شوند و نقش‌های فراوانی را ایفا می‌کنند؛ اما در این میان نقش ماهواره‌ها در جنگ و صلح از بیشترین میزان اهمیت برخوردار است. نقش‌آفرینی ماهواره‌ها در میدان نبرد به همان اندازه تأثیرگذار است که سلاح‌های جنگی مؤثر هستند و همین امر سبب شده است تا دولت‌ها تمایل بیشتری برای ورود به دنیای فناوری فضایی پیدا کنند.
عصر فضا و ماهواره از چهارم اکتبر سال ۱۹۵۷میلادی با پرتاب نخستین ماهواره دست بشر (اسپوتنیک ۱) آغاز شد. ظهور پدیده ماهواره در جهان موجب واکنش‌های مثبت و منفی گوناگون از دیدگاه‌های متفاوت و متنوعی شده است.
در کشور ما نیز هنگامی که پدیده ماهواره ورودی جدی یافت و تأثیرات بالقوه آن آشکار شد، واکنش‌های بسیاری علیه آن آغاز شد و تا آنجا ادامه یافت که سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران منتخب مردم در مجلس شورای اسلامی ناگزیر از بررسی موضوع شدند و قانونی را برای نظام‌مند‌کردن استفاده از ماهواره تصویب کردند. پیشرفت و تکامل جوامع انسانی و افزایش نیاز‌های ارتباطی، بشر را روز‌به‌روز به‌سمت روش‌های توسعه نوین ارتباطی و استفاده از فناوری فضایی سوق می‌دهد.
تاریخچه صنعت ماهواره در ایران
نیاز برای حضور در فضا و استفاده از مزایای آن از یک‌سو، و رشد صنعت تجاری خدمات ماهواره‌ای و ارتباط آن با رشد اقتصادی از سوی دیگر، سبب شده است تا کشور ما نیز گام‌های خود را در استفاده از فناوری ماهواره بردارد. بنابراین، هدف از تدوین این مقاله بررسی قدرت ماهواره‌ای ایران در سطح منطقه و جهان است.
جز ۱۰ کشور برتر
بر اساس فهرست سازمان بررسی جمعیت جهان (WPR) که مربوط به سال ۲۰۲۲ است، ایران اسلامی از مجموع ۱۶ کشوری که توانایی تکمیل پرتاب‌های فضایی را دارند، در جایگاه یازدهم قرار گرفت که حالا با افزایش توانمندی ایران در این حوزه می‌توان کشورمان را در زمره ۱۰ کشور برتر در این حوزه به‌شمار آورد.
بودجه کم، اما رشد چشمگیر
بر اساس آمار و آنچه در بودجه فضایی کشور آمده، برای این حوزه ۲۰ میلیون دلار در نظر گرفته شده است. این در حالی است که کشور‌های آمریکا، چین و روسیه کلان‌بودجه‌هایی را در این حوزه تعریف کرده‌اند. کنکاش در بودجه فضایی کشور‌ها شاید تا حدودی بیانکننده تلاش دانشمندان ایرانی باشد که چگونه توانستند ره صدساله را با همتی ستودنی بپیمایند. در سال ۲۰۲۱، بودجه فضایی ایالات متحده حدود ۵۹.۸ میلیارد دلار بود. این در حالی است که چین نیز در دهه گذشته سرمایه‌گذاری بسیاری بر روی فناوری‌های فضایی و موشکی انجام داده و بودجه خود را در پنج سال گذشته دو برابر کرده است؛ اما با بودجه تخمینی ۱۶.۱۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱، هنوز بودجه آن کمتر از یک سوم بودجه ایالات متحده است.
در حال حاضر، ایالات متحده از مجموع ۵۴۶۵ ماهواره عملیاتی که در مدار زمین قرار دارد، ۲۹۲۶ تعداد را به‌خود اختصاص داده و در رده‌های بعدی چین با ۴۹۳ ماهواره، انگلیس با ۴۵۰ ماهواره، روسیه با ۱۶۷ ماهواره، ژاپن با ۹۰ ماهواره و ... فضا را در اختیار خود قرار داده‌اند.
این آمار‌ها حکایت از آن دارد که رقابت در فضا امروز تنگاتنگ‌تر از گذشته بوده و ایران با قرار گرفتن در کنار این قدرت‌های فضایی هم اکنون در حال شکل‌دهی جدید در حوزه فناوری است.
شگفتانه‌های ایران
گفتنی است، رشد ایران در بخش فضایی در سکوت خبری است و همین موضوع باعث شده تا حوزه توانمندی‌های ایران در هوافضا هربار شگفتانه‌های جدیدی را برای مردم و دیگر کشور‌ها به همراه داشته باشد. دستاورد‌هایی که تا کنون با تکیه بر برنامه‌های کلان و اسناد بالادستی به‌دست آمده و سبب شده است ایران با روندی شتابان خود را به لبه فناوری در این حوزه برساند.
اما ادامه این روند نیازمند عملیاتی کردن شایسته سند جامع هوافضاست که در آن «شناخت عظمت و نظم حاکم بر جهان و آسمان‌ها و پی بردن به حکمت و قدرت خالق جهانیان از طریق گسترش علوم و فناوری‌ها و اکتشافات فضایی.»، «دستیابی به جایگاه اول منطقه در تسخیر فضا»، «انجام مأموریت‌های فضایی سرنشین‌دار و قراردادن انسان در مدار» و «ساخت و پرتاب ماهواره در مدار زمین‌آهنگ با کاربرد‌های ارتباطات و سنجش از دور» دیده شده است.
بر اساس نظر کارشناسان، اگر این سند به‌درستی به مرحله اجرا درآید، می‌توان توقع داشت که با اولویت شکل‌گیری منظومه‌های ماهواره‌ای به تعداد ۳۰ ماهواره و تکمیل پایگاه ملی پرتاب، ایران طی ۱۰ سال آینده به قطب منطقه‌ای فناوری‌های فضایی تبدیل شود.
توسعه زیرساخت‌های پرتاب و ایستگاه‌های زمینی، سرعت‌بخشیدن به طراحی و ساخت ماهواره‌های مخابراتی، پرتاب ماهواره‌های سنجشی با دقت بیشتر و برنامه‌ریزی برای رسیدن به پرتاب محموله‌هایی با وزن بالا از جمله پروژه‌هایی هستند که می‌توانند رسیدن به اهداف از پیش تعریف‌شده ایران در فضا را تسهیل کنند.
چهارمین کشور
ایران را باید چهارمین کشور صاحب ماهواره‌بر در جهان دانست. این موضوع را سردار «علی جعفرآبادی» فرمانده فضایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مطرح کرده و می‌گوید، با وجود اینکه در حوزه موتور‌های سوخت جامد هیچ کشوری به ایران دانشی را در اختیار نمی‌گذارد و از نظر صنعتی و اطلاعاتی همراهی با ایران صورت نمی‌گیرد؛ اما دانشمندان ما توانسته‌اند ایران را در زمره پنج کشور دارای فناوری پرتاب سوخت جامد قرار دهند، همچنین در حوزه نازل متحرک که یک فناوری به‌روز و لبه فناوری دنیاست، ما چهارمین کشور در جهان هستیم. وی درباره شکستن رکورد مدار ۷۵۰ کیلومتری با ماهواره‌بر «قائم ۱۰۰» توضیحاتی داد و افزود: «از دیدگاه عمومی شاید این پرتاب به‌نظر برسد که مثل پرتاب‌های دیگر مثلاً جذابیت عمومی داشته باشد، ولی از نظر بنده این پرتاب یک برگ زرینی در تاریخ فضایی ایران و یک نقطه عطف محسوب می‌شود. نقطه عطف به معنای این است که ما در این نقطه؛ یک گلوگاهی را برطرف کردیم و بعد از این منحنی پیشرفت فضایی کشور با شیب و شتاب بیشتری حرکت می‌کند. حالا آن نقطه گلوگاهی چه بوده است؟»
فرمانده فضایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادامه داد: «نقطه گلوگاهی این بوده که، دانشمندان ما سالیان سال با این چالش برخورد کرده بودند که چطور می‌شود موتور سوخت بزرگ و با قطر بالا درست کرد که اولاً از الیاف کامپوزیتی خیلی سبک باشد، بعد خیلی مقاوم باشد و بتواند فشار‌های ۱۰۰ اتمسفر و درجه حرارت سه‌هزار درجه را تحمل کند. ته آن نازلی که آتش عقب از آن خارج می‌شود، باید متحرک باشد و باید قطعات متحرک بتوانند این تنش‌ها را تحمل کنند، این چالشی بود که پیشِ‌روی متخصصان موتور‌های سوخت جامد بود.»
ایران در کنار قدرت‌های فضایی
آمریکا، چین، روسیه، اتحادیه اروپا، هند، کره شمالی و ژاپن را باید از جمله کشور‌هایی دانست که می‌توان بر روی آنها نام قدرت فضایی گذاشت.