«۲۴ آبان» روز «کتاب و کتابخوانی» نامگذاری شده و این مناسبت فرصت خوبی برای آسیبشناسی عرصه نشر کتاب است. اهمیت این موضوع به جایگاه مهم کتاب برمیگردد. کتاب زیربنای فرهنگ و تمدن در یک کشور است و قوت و ضعف فرهنگ در یک جامعه تا حد بسیاری به وضعیت کتاب در آن اجتماع بستگی دارد.
از این رو بزرگان فرهنگ و اندیشه همواره درباره اوضاع کتابخوانی هشدار دادهاند؛ از جمله رهبر فرزانه انقلاب که به صراحت فرمودهاند: «من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان میافتم، قلباً غمگین و متأسف میشوم. این به خاطر آن است که در کشور ما به هر دلیلی که شما نگاه کنید، باید کتاب اقلاً ده برابر این میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد.» اگرچه یکی از ضعفهای فرهنگی عموم مردم کشور ما ارتباط صمیمانه نداشتن با کتاب است، اما همه تقصیرات را نمیتوان متوجه مردم دانست. متأسفانه، نظام مدیریت در این عرصه نیز دچار کاستیهایی است؛ از جمله اصلیترین چالشهای حوزه کتاب، مسئله توزیع و عرضه کتاب به مردم است.
کتابها به شکل معمول یا در نمایشگاههای مقطعی و فصلی (به ویژه نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران) یا در فروشگاههای ثابت به دست مردم میرسند. هرچند طی سالهای اخیر، بهویژه پس از شیوع ویروس کرونا، روشهای جدیدتری، مانند پیک کتاب (تقاضای تلفنی کتاب) و همچنین فروش اینترنتی هم رایج شده است؛ اما همچنان شیوه سنتی، یعنی مراجعه مردم به نمایشگاهها یا کتابفروشیها غلبه دارد. در حال حاضر نیز همچون همیشه خیابان انقلاب (روبهروی دانشگاه تهران) اصلیترین مرکز انتشار کتاب است. برآیند و خروجی تولیدات مکتوب و نشر کتاب را در این منطقه میتوان دید؛ به همین دلیل هم حد فاصل میدان انقلاب تا چهارراه ولیعصر (عج) در تهران را میتوان پایتخت کتاب ایران نامید.
ویترینها سخن میگویند
ویترین مهمترین جزء یک فروشگاه یا مغازه است. ظاهر ویترین افشاگر باطن یک فروشگاه است. با تحلیل محتوای ویترین بسیاری از کتابفروشیهای خیابان انقلاب میتوان به وضع عرضه کتاب و رویکرد نشر پی برد. در ابتدای خیابان انقلاب، بیشترین چیزی که جلب توجه میکند، کتاب‌های کمک آموزشی، زبان و دانشگاهی است؛ اما کمی که جلوتر میرویم، بیشتر ویترینها دربردارنده کتاب‌های ترجمهای در حوزه علوم انسانی است. کتابهایی بیشتر دیده میشود که مبلغ اندیشههای غربی، ازجمله مکاتب لیبرالیستی، نیهیلیستی، فمینیستی و مارکسیستی است. همچنین حجم قابل توجهی از ویترینها را کتاب‌های زرد پر کردهاند؛ کتابهایی درباره راز و رمز‌های موفقیت، رمانهای عاشقانه و .... شاید ویترینهایی که کتاب‌های جبهه انقلاب را نمایش دهند، کمتر از انگشتان یک دست است. حتی کتاب‌های پرفروش و محبوب انقلابی، ازجمله آثاری درباره دفاع مقدس که تا به حال دهها بار تجدید چاپ شدهاند نیز به ندرت یافت میشود. آثار بزرگان و اندیشمندان انقلاب، امثال امام خمینی (ره)، امام خامنهای، شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید آوینی و ... نیز در کمتر ویترینی به چشم میخورد. جالب این است که در خیابانی که به «انقلاب اسلامی» مزین شده، بیش از ستارگان این انقلاب، برجستگان مکاتب و اندیشههای غیرانقلابی یا ضدانقلابی یا غربی هستند که خودنمایی میکنند. هر چند طی سالهای اخیر و با راهاندازی چند کتابفروشی جبهه فرهنگی انقلاب در پایتخت کتاب، اوضاع کمی بهتر شده است، اما همچنان این کتاب‌های زرد یا مروج اندیشههای وارداتی هستند که حضور و بروز پررنگتری دارند.
مشکل دیگر اینکه کتابفروشیهای جبهه انقلاب کمتر آثار یکدیگر را عرضه میکنند. این در حالی است که اگر فلان ناشر جبهه مقابل، کتابی مبتذل یا در جهت ترویج غربگرایی منتشر کند، همه کتابفروشیهای متصل به همان جریان آن را عرضه میکنند.
توزیع؛ پاشنه آشیل کتاب
نقطه ضعف بزرگ نشر کتاب در کشور ما توزیع است. برخی از ناشران، کتاب‌های خوبی تولید و چاپ میکنند، اما، چون توان رساندن آن به مردم را ندارند، گستره مخاطب کتابهایشان پایین است. نظام توزیع کتاب در ایران، هنوز هم سنتی و سلیقهای است. به این معنا که نظامی وجود ندارد که کتابها را پس از چاپ و بنابر نیاز جامعه، کیفیت کتاب یا اهمیت آن پخش کند. بلکه خود ناشران و کتابفروشیها هستند که براساس مناسبات خاص یا منافع و سیاستهای ویژهای، آثار مکتوب را عرضه میکنند. در این میان، بیشترین صدمه را هم جریان کتاب‌های متعهد و انقلابی میبینند. چون همانطور که شرح داده شد، این گونه کتابها در بیشتر کتابفروشیها بایکوت میشوند.
در نتیجه طیف ناشران و کتابفروشیهای جبهه انقلاب باید همیاری داشته باشند و در زمینه توزیع، عرضه و تبلیغ کتاب‌های یکدیگر، همچون طیف مقابل خود عمل کنند.