با قرار گرفتن در اوج جنگ، این روزها از زمان نداشتن برای قراردادی سخن به میان است که اگر برخی خواسته‌های دشمن در این قرارداد عملی نشود ایران روزهای بدی را پشت سر خواهد گذاشت. مکانیسم ماشه که در زمان دولت آقای روحانی، وزیر امور خارجه با اطمینان کامل در آخرین روزهای دولت اعلام کرد چنین مطلبی در برجام قید نشده است و با پایان برجام ایران متحمل هیچ ضرر و تحریمی نخواهد شد.
یادآوری مکانیسم ماشه در این دوره زمانی عمدتاً به دلیل نگرانی غرب از پایان محدودیت‌های اعمال‌شده علیه ایران و تحولات منطقه‌ای است. از سوی دیگر، استفاده از این سازوکار به‌عنوان ابزار سیاسی برای فشار بر ایران و ممانعت از دستیابی این کشور به مزایای برجام، نقش مهمی در این یادآوری‌ها دارد.
مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism) یا اسنپ‌بک (Snapback) مفهومی در حوزه‌ی حقوق بین‌الملل است که به‌طور خاص در چارچوب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد مطرح می‌شود. این مکانیسم به اعضای مشارکت‌کننده در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اجازه می‌دهد که در صورت تخطی ایران از تعهداتش، تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران به‌طور خودکار بازگردانده شوند. در ادامه، این سازوکار را به‌تفصیل توضیح می‌دهم:
پیشینه مکانیسم ماشه
در سال 2015، توافق برجام میان ایران و گروه 1+5 (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) به امضا رسید. برای رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، قطعنامه 2231 توسط شورای امنیت تصویب شد. این قطعنامه، تحریم‌های شورای امنیت را لغو کرد و چارچوبی برای نظارت بر اجرای تعهدات ایران تعیین نمود.
برای جلوگیری از سوءاستفاده یا تخطی از توافق، مکانیسمی در قطعنامه پیش‌بینی شد که در صورت اعتراض هر عضو برجام به اجرای تعهدات ایران، فرآیندی آغاز می‌شود که می‌تواند منجر به بازگشت خودکار تحریم‌ها شود. این سازوکار به دلیل سرعت و غیرقابل‌وتو بودن، به مکانیسم “ماشه” یا “اسنپ‌بک” معروف شده است.
چگونگی عملکرد مکانیسم ماشه
1. ارائه شکایت:
اگر یکی از اعضای برجام (مثلاً آمریکا، فرانسه، یا چین) معتقد باشد که ایران به تعهدات خود عمل نکرده، می‌تواند شکایتی به کمیسیون مشترک برجام ارائه کند.
2. بررسی در کمیسیون مشترک:
این کمیسیون، که شامل تمام طرف‌های برجام است، 15 روز فرصت دارد تا این شکایت را بررسی و راه‌حلی پیدا کند. این مهلت می‌تواند با توافق طرفین تمدید شود.
3. ارجاع به شورای امنیت:
اگر در کمیسیون مشترک توافقی حاصل نشود، کشور شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
4. رأی‌گیری در شورای امنیت:
شورای امنیت موظف است طی 30 روز درباره قطعنامه‌ای رأی‌گیری کند که آیا تحریم‌ها علیه ایران همچنان تعلیق بماند یا خیر.
5. بازگشت خودکار تحریم‌ها:
اگر قطعنامه‌ی پیشنهادی برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود (یعنی یکی از اعضای دائم شورای امنیت مثل آمریکا، روسیه یا چین آن را وتو کند)، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام اعمال شده بودند، به‌طور خودکار بازخواهند گشت.
ویژگی‌های کلیدی مکانیسم ماشه
– غیرقابل‌وتو بودن: بازگشت تحریم‌ها نیازی به رأی مثبت ندارد؛ بلکه فقط وتو نکردن کافی است. که آمریکا با استفاده از حق وتو تا کنون بسیاری از قوانین و تصمیمات شورای امنیت را اغو کرده است. آخرین بار تصمیم برای آتش بس جنگ غزه بود که با رای افراد حاضر در سازمان ملل پذیرفته شد اما آمریکا با حق وتوی خود اجازه خاموش شدن این آتش را نداد.
– خودکار بودن: اگر شکایت به نتیجه نرسد، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازگردانده می‌شوند. ظریف در این خصوص با جدیت تمام اعلام کرد که چنین اتفاقی نخواهد افتاد و این نکته در برجام ذکر نشده است و برداشت از حرف مقامات است.
– دامنه تأثیر: شامل تمامی تحریم‌های پیش از برجام می‌شود، از جمله تحریم‌های مرتبط با تسلیحات، موشک‌های بالستیک، و فعالیت‌های هسته‌ای.
بحث‌های حقوقی و سیاسی پیرامون مکانیسم ماشه
– مخالفان: برخی کشورها، از جمله روسیه و چین، معتقدند که این سازوکار به یک کشور اجازه می‌دهد توافق را به‌طور یک‌جانبه مختل کند. همچنین، با خروج آمریکا از برجام در سال 2018، برخی کشورها مشروعیت استفاده واشنگتن از این مکانیسم را زیر سؤال برده‌اند.
– حامیان: کشورهای مدافع این مکانیسم، به‌ویژه آمریکا، آن را ابزاری ضروری برای اطمینان از پایبندی ایران به تعهداتش می‌دانند.
کاربرد مکانیسم ماشه توسط آمریکا
در سپتامبر 2020، دولت آمریکا به ریاست دونالد ترامپ، با وجود خروج از برجام در سال 2018، اعلام کرد که قصد دارد مکانیسم ماشه را فعال کند. این اقدام با واکنش منفی سایر اعضای برجام روبه‌رو شد، زیرا آنها معتقد بودند آمریکا دیگر نمی‌تواند به عنوان “عضو مشارکت‌کننده” در برجام عمل کند.
مکانیسم ماشه ابزاری قدرتمند در دیپلماسی بین‌المللی است که بازگشت سریع تحریم‌ها را ممکن می‌سازد. با این حال، کاربرد و تفسیر آن به دلیل پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی، همواره موضوع بحث و اختلاف بوده است.
در گفتگوی ویژه خبری عراقچی از پایان مهلت برجام سخن گفت. از زمانی کوتاه و یکساله که باید مذاکرات جدید را راه انداخت و تصمیمات جدید را گرفت. زیرا که اگر تصمیمات در برجام عملی نشود با پایان این قرارداد کشورهای اروپایی به سمت اسنپ بک رفته و بعد از این اتفاق اوضاع سختی در انتظار ایران خواهد بود. و این یادآوری ناشی از تحولات خاصی در عرصه‌های دیپلماتیک و بین‌المللی است.
در سال هشتم برجام (2023-2024)، طبق مفاد توافق و قطعنامه 2231 شورای امنیت، بسیاری از محدودیت‌های تسلیحاتی و موشکی ایران باید به پایان می‌رسید. اما آمریکا و اروپا، تلاش کرده‌اند با استناد به مکانیسم ماشه، این محدودیت‌ها را بازگردانند. این اقدام واکنشی به نگرانی غرب از پیشرفت‌های موشکی و هسته‌ای ایران است.
این کشورها با استناد به “عدم پایبندی ایران به تعهدات برجامی”، خواستار بازگشت تحریم‌های بین‌المللی شدند. یادآوری مکانیسم ماشه در این شرایط، ابزاری برای جلوگیری از بهره‌مندی ایران از مزایای رفع تحریم‌ها است.
نگرانی‌ها و اختلاف موجود
مسلما اختلافات شدید ایران و آمریکا مانع به سرانجام رسیدن مذاکرات جدید درمورد برجام خواهد شد. از طرفی فعالیت‌های منطقه‌ای و نظامی ایران، از جمله توسعه برنامه موشک‌های بالستیک و حمایت از گروه‌های مقاومت، موجب نگرانی غربی‌ها شده است. پس تکیه بر مکانیسم ماشه در این شرایط به‌عنوان ابزار فشار از سوی طرف‌های غربی شاید بر بهبود اوضاع به نفع دشمن کار ساز باشد.
از طرفی، استقامت ایران و عملیات‌های موفق موشکی ایران در برابر اسرائیل، نگرانی‌های شدید را برای حفظ منافع اسرائیل در منطقه رقم زده است. در نتیجه اسرائیل و برخی متحدان غربی آن، تأکید دارند که ایران باید تحت محدودیت‌های بیشتری قرار گیرد، پس مکانیسم ماشه برای آنها ابزاری قانونی برای افزایش فشار بر ایران محسوب می‌شود.
سال 94 انتقادهای شدیدی بر برجام وارد بود اما دولت با نادیده گرفتن و یا رد کردن برخی انتقادها و اعلام آنکه این موارد در برجام نیست در آخر با بررسی نیم ساعت مجلس در 23 تیر سال 94 امضا شد. قراردادی که اکنون که یکسال به پایان آن مانده از چاله عمیقی که برای ایران توسط آن کنده شده رونمایی شد.
نقدهای وارده آن زمان که هرکدام به نوبه خو مسئله مهم و قابل پیگیری در مسئله برجام بودند عبارتند از:
1. مسائل حقوقی و ضعف در ضمانت‌ها
برجام فاقد مکانیسم‌های الزام‌آور و ضمانت‌های قوی برای اجرای تعهدات طرفین، به‌ویژه از سوی غرب، است. در نتیجه، بازگشت تحریم‌ها (مکانیسم ماشه) به راحتی امکان‌پذیر شد، در حالی که لغو تحریم‌ها به کندی و با تأخیر پیش رفت.
2. عدم توازن در تعهدات
منتقدان معتقدند که تعهدات ایران در زمینه کاهش فعالیت‌های هسته‌ای فوری و شفاف بود، اما لغو تحریم‌ها توسط طرف‌های غربی تدریجی و محدود انجام شد. این مسئله باعث نارضایتی از عدم تناسب تعهدات شد.
3. نقش محدود در نظارت‌ها
بسیاری به نظارت‌های گسترده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر برنامه هسته‌ای ایران ایراد گرفتند. منتقدان می‌گویند این نظارت‌ها فراتر از تعهدات معمول ایران و کشورهای مشابه بوده و نوعی محدودسازی حاکمیت ملی است.
4. اهداف سیاسی داخلی و بین‌المللی
بعضی تحلیلگران معتقدند که انعقاد برجام بیشتر جنبه سیاسی برای دولت وقت ایران داشت تا اینکه بتواند یک توافق منسجم و ملی باشد. عجله در امضای توافق برای دستاوردهای کوتاه‌مدت سیاسی مورد نقد قرار گرفته است.
5. عدم موفقیت در رفع تحریم‌ها
با وجود وعده‌های مطرح‌شده، بخش عمده‌ای از تحریم‌های مالی و اقتصادی همچنان به قوت خود باقی ماند و باعث محدودیت در بهره‌گیری ایران از منافع اقتصادی برجام شد. برخی این موضوع را به‌عنوان شکست دیپلماتیک ایران در مذاکرات قلمداد کردند.
6. بهانه‌جویی‌های غرب و عدم پایبندی
پس از انعقاد توافق، کشورهای غربی به‌ویژه ایالات متحده، به دنبال راه‌های جدیدی برای حفظ تحریم‌ها و اعمال فشار به ایران بودند. خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ نیز این اعتمادسازی را به‌کلی از بین برد.
فعالان رسانه از این نمایش و دروغ ظریف در صفحات خود مطالبی را مبنی بر عملکرد ضعیف او منتشر کردند و خواستار عزل او از دولت شده اند. کشور را بازیچه دروغ های او می دانند و امید.وارند مردم دیگر گول حرف ها و وعده های نمایش او را نخورند.
ظریف در زمان وزارت خود از مسلط بودن بر برجام سخن می‌گفت، از اینکه انتقادهای وارد شده در برجامم وجود ندارد و با پایان آن ضرری به ایران وارد نمی‌شود. نکته های منتشر شده این زمان یا ظریف متوجه متن برحجام نشده است و خود را آگاه معرفی کرده، یا دروغ هایی گفته است که ایران را بر لب پرتگاه ببرد و این گونه در این زمان کوتاه از آنچه بر سر ایران آورده اند پرده برداری کرده است.