طی سال‌های اخیر، «هوش مصنوعی» به یکی از مهم‌ترین فناوری‌های تحول‌آفرین جهان بدل شده است؛ فناوری‌ای که نه‌تنها صنایع و اقتصاد جهانی را بازتعریف کرده، بلکه سبک زندگی مردم را نیز تغییر داده است. ایران نیز همگام با این روند جهانی، تلاش کرده است جایگاهی در این عرصه برای خود تثبیت کند؛ اما پرسش اساسی آن است که آیا اقدامات انجام‌شده تاکنون توانسته‌اند مسیر کشور را به سمت بهره‌گیری واقعی از هوش مصنوعی هموار کنند؟
ایران در حوزه توسعه نظری و تولید دانش هوش مصنوعی رتبه‌ای بین ۱۱ تا ۱۳ جهان را دارد، اما در بخش کاربردی فاصله‌ای جدی با کشور‌های پیشرو دارد و در برخی گزارش‌ها رتبه‌هایی بین ۶۵ تا ۸۰ ثبت شده است. این شکاف نشان می‌دهد، هرچند ظرفیت علمی بالایی وجود دارد، نبود زیرساخت سخت‌افزاری و ضعف در تجاری‌سازی مانع اصلی پیشرفت در این زمینه بوده است.
۲۹ خرداد ۱۴۰۳، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی «سند ملی هوش مصنوعی» را تصویب و یک ماه بعد ریاست‌جمهوری آن را ابلاغ کرد. این سند برای نخستین بار چارچوب رسمی توسعه هوش مصنوعی در ایران را ترسیم کرد؛ از ایجاد زیرساخت‌های پردازشی و داده‌ای گرفته تا کاربرد‌هایی در حوزه‌های پزشکی، آموزش و حمل‌ونقل. با وجود این، کارشناسان نقد‌هایی جدی به سند وارد کرده‌اند: از جمله نداشتن شفافیت در منابع مالی، ابهام در شاخص‌های ارزیابی پیشرفت، کم‌توجهی به ابعاد اخلاقی و حقوقی و فاصله میان دانشگاه و صنعت. آنها معتقدند اگر بازنگری در این سند صورت نگیرد، احتمال تکرار تجربه اسناد غیرعملیاتی در کشور وجود دارد. البته اقدامات صورت گرفته شده را نمی‌توان نادیده گرفت که در ادامه برخی از آنها را بیان می‌کنیم.
سکوی ملی هوش مصنوعی
سکوی ملی هوش مصنوعی یکی از پروژه‌های کلیدی این سند است که با همکاری دانشگاه «صنعتی شریف» و معاونت علمی از اواخر ۱۴۰۳ آغاز شد و هدف آن، فراهم‌سازی دسترسی محققان و شرکت‌های دانش‌بنیان به داده‌های استاندارد و توان پردازشی است. به گفته مسئولان، این سکو اکنون بزرگ‌ترین توان محاسباتی کشور را با قدرت بیش از ۱۰ پتافلاپس در اختیار پژوهشگران قرار داده است. کارشناسان این همکاری مشترک میان دانشگاه و صنعت را الگویی موفق می‌دانند، اما معتقدند استمرار آن به حمایت مالی پایدار نیاز دارد.
دستیار ملی؛ گام نخست در بومی‌سازی
نسخه اولیه «دستیار ملی هوش مصنوعی» در سال ۱۴۰۳ معرفی شد. این پروژه با مشارکت دانشگاه صنعتی اصفهان توسعه‌یافته و هدف آن ارائه خدمات هوشمند به شهروندان در تعامل با دستگاه‌های دولتی است. هرچند هنوز در ابتدای راه قرار دارد، اما از آن به نخستین محصول ملی در مسیر بومی‌سازی هوش مصنوعی یاد می‌شود.
مزرعه GPU؛ امید و، اما و اگر‌ها
یکی از بزرگ‌ترین موانع ایران در توسعه مدل‌های زبانی و یادگیری عمیق، کمبود پردازنده‌های گرافیکی پرقدرت است. به همین منظور، دولت وعده راه‌اندازی مزارع GPU را در تهران، کیش و چند استان دیگر داده است. نخستین محموله سرور‌ها در اسفند ۱۴۰۳ وارد کشور شد، اما نصب و بهره‌برداری با تأخیر‌هایی همراه شد. به باور کارشناسان، تحقق این پروژه نیازمند واردات تجهیزات، مدیریت مصرف انرژی و تضمین امنیت داده است.
شکستن انحصار
یکی از محور‌های مهم سرمایه‌گذاری، توسعه مدل‌های زبانی فارسی است. این مدل‌ها قرار است نیاز‌های بومی کاربران را پاسخ دهند؛ از ترجمه دقیق‌تر متون و جست‌وجوی هوشمند گرفته تا تحلیل شبکه‌های اجتماعی و ارائه خدمات عمومی دیجیتال. نمونه بارز آن، استفاده از دستیار ملی در تشریفات اداری است.
آموزش رایگان برای دانش‌آموزان
از تابستان ۱۴۰۴، برنامه آموزش رایگان هوش مصنوعی برای دو میلیون دانش‌آموز و ۲۰۰ هزار معلم آغاز شد. این اقدام با هدف تربیت نسل آینده متخصصان هوش مصنوعی انجام می‌شود و بخشی از سیاست عدالت فناورانه به شمار می‌رود.
بودجه؛ چالش تخصیص
در لایحه بودجه ۱۴۰۴، ۲ هزار میلیارد تومان برای توسعه هوش مصنوعی در نظر گرفته شد، اما در نهایت تنها ۲/۱ هزار میلیارد تومان تخصیص یافت. همچنین پروژه دستیار ملی تنها ۱۵ میلیارد تومان بودجه مصوب دریافت کرد. این شکاف میان مصوب و تخصیص، یکی از جدی‌ترین مشکلات در مسیر اجرای پروژه‌هاست.
ایران اکنون از مرحله شعار عبور کرده و اسناد بالادستی، بودجه مشخص و پروژه‌های ملی را در اختیار دارد. با این حال، موفقیت واقعی تنها زمانی محقق می‌شود که سه اقدام کلیدی عملی شود: «شفاف‌سازی بودجه‌ها»، «انتشار گزارش‌های دوره‌ای عملکرد»، و «تقویت پیوند دانشگاه و صنعت».
کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون رفع موانع زیرساختی و مدیریتی، خطر باقی‌ماندن این حوزه در مرز شعار همچنان وجود دارد؛ اما اگر پروژه‌هایی مانند «مزرعه GPU» یا «سکوی ملی» به‌موقع تکمیل شوند، ایران می‌تواند در آینده سهمی واقعی از بازار جهانی هوش مصنوعی به دست آورد.