فتنه از دیدگاه نهج‌البلاغه

سیدجلال امینى
فتنه نوعی ابتلا و امتحان است و در شرایط فراگیری غبار باطل بر چهره حق بروز می کند، به حدی که به علت شبهه ناک بودن تنها کسانی می توانند جان سالم از این امتحان به در برند که با دیده ای بصیر و نافذ در پشت گرد و غبار حاصل از گام های پرشتاب فتنه، خورشید واقعی را حس کنند. قرآن ضمن بر شمردن فتنه هایی از قبیل فتنه سامری و فتنه هاروت و ماروت زمینه ایجاد فتنه را دلبستگی به دنیا می داند.
علل پیدایش فتنه از دیدگاه امام علی(ع)
«انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع و احکام تبتدع» نقطه شروع فتنه ها متابعت از هواهای نفسانی و بدعت گذاری در دین است. در این هنگام با کتاب خدا مخالفت شده و پیروی از کسانی می شود که مرد خدا نیستند (کتاب و ولایت دو عاملی که جهت حق را مشخص می کنند.)
ویژگی‌های فتنه از دیدگاه امام علی (ع)
1- امتزاج و التقاط: «یوخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان» (خ50) در فتنه پاره ای از این گرفته می شود و پاره ای از آن و ممزوج می گردد. در همین جا است که شیطان دوست داران خود را یافته و بر آنها مستولی می شود. مانند افرادی که تفکر التقاطی دارند اینان کسانی اند که اسلام را از مسیر اصلی خود منحرف می کنند و با سلیقه خود، مقداری از اسلام و مقداری از مکتب های دیگر گرفته و به هم ضمیمه نموده و آن را به نام اسلام راستین به جامعه تحمیل می کنند و نیز کسانی که معتقد به قرائت های مختلف از دین و اجتهاد در مقابل نص هستند و قرآن را طوری تفسیر می کنند که با نظر آنها منطبق شود، طبق فرمایش امام علی (ع) گویا آنها امامان قرآنند نه قرآن امام آنها.
امام راحل در این خصوص فرمودند: اسلام خود مکتبی است غنی که هرگز احتیاجی به ضمیمه کردن بعضی از مکاتب با آن نیست و همه باید بدانند که التقاطی فکر کردن خیانتی بزرگ به اسلام و مسلمین است که نتیجه و ثمره تلخ این نوع تفکر در سال های آینده روشن می گردد.
2- شبهه ناک بودن: «ان الفتن اذا اقبلت شبهت و اذا اوبرت نبهت» (خ 92) همانا فتنه ها هنگامی که روی می آورند مردم را به شبهه می اندازند و هنگامی که برطرف شدند آنها را متنبه و آگاه می سازند. لذا فتنه ها به علت شبهه ناک بودن مردم را به اشتباه انداخته و فقط هنگامی که برطرف شوند تنبه همراه با حسرت و ندامت را در پی دارند. شرایط فتنه به گونه ای است که انسان در تشخیص حق از باطل دچار اشتباه می شود و در شناخت جبهه خودی از جبهه دشمن مشکل پیدا می کند چون برخی خودی های دیروز در صف غیر خودی های امروز قرار گرفته اند، لذا جبهه خودی و غیرخودی کاملاً باید مشخص شود تا انسان به اشتباه نیفتد. یکی از یاران امام علی (ع) (ربیع بن خیثم) به حضرت گفت: می ترسم جنگ صفین مشروع نباشد. امام سوال فرمود چرا؟ گفت: ما با اهل قبله می جنگیم و اینها نماز و قرآن می خوانند، من دلم نمی آید به اینها تیر بزنم. من را جایی بفرست که جای تردید و شک نباشد (خوارج اهل ذکر بودند و ظاهری آراسته داشتند و خیلی از مردم آنها را نمی شناختند اما در حقیقت یک جریان گمراه و انحرافی بودند.)
3- بی خبر و ناشناخته می آید: «ینکرن مقبلات و یعرفن مدبرات» (خ 92) فتنه ها حین روی آوردن ناشناخته هستند و هنگامی که بر طرف شوند شناخته می شوند. لذا فتنه آمدن خود را خبر نمی کند و تابلوی باطل آن آشکار نیست و هر آن امکان دارد با چهره جدیدی ظاهر شود تا بنده مومن همواره در معرض ابتلا قرار گیرد. «المومن خلق مفتنا» مومن در معرض فتنه آفریده شده. قرآن کریم در سوره عنکبوت می فرماید: «احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لایفتنون» آیا مردم گمان می کنند همین که گفتند ایمان آوردند رها می شوند و به فتنه گرفتار نمی آیند. امام علی (ع) در نامه خود به معاویه از وقوع همیشگی فتنه هایی ناشناخته خبر می دهد و می فرماید: «فاحذرالشبهه و اشتمالها علی لبست ها فان الفتنه طالما اغدت جلابیبها» از شبهه و ناشناختگی آن بترس که دیرگاهی است فتنه پرده های خود را آویخته است.
4- رشد سریع فتنه: «شبابها کشباب الغلام» (خ 151) فتنه ها در آغاز کار به کردار جوان سخت و تند و تیز می ماند. امام علی (ع) در خطبه 151 پس از آنکه اعراب را از مستی نعمت ها که باعث دور گرفتن آسیا سنگ فتنه و خروج آن از کمین و کمان خود می شود بر حذر می دارد، می فرماید: شروع فتنه و پاگیری آن چون رشد پسر بچه ها است ولی در قدم های بعدی همچون سنگ، صلب و فیبری می شود و آنگاه ظالمین آن را به تیول خود درآورده و به یکدیگر به ارث می دهند. ظالمینی که اولی آنها رهبر بعدی آنها و پسینیان دنباله رو پیشینیان هستند برای دنیای پست از یکدیگر سبقت گرفته و چون سگان بر سر مردارهای متعفن با هم می ستیزند.
5- قدرت تخریب: «یحمن حوم الریاح یصبن بلداً و یخطئن بلداً» (خ 92)
فتنه ها چون گردبادها می چرخند از همه جا عبور می کنند در برخی شهرها حادثه می آفرینند و از برخی شهرها می گذرند. در فتنه ها عواطف خیلی افراد بر منطق شان پیشی گرفته و تبعیت از امیال و بدعت در دین نیز عقال عقل را از پای آن برداشته و شتر کینه توز و کف بر آب آورده فتنه هر چه را بر سر راه، تر یا خشک منهدم می سازد. البته سعادتمندترین مردم در این حال کسی است که بتواند جای پای محکم و با ثباتی یافته و بتواند افق وسیعی برای تفکر و عمل خود پیدا نماید و گردباد فتنه او را نتواند تکان دهد.
6- سبوعیت: «یتکادمون فیها تکادم الحمر فی العانه» (خ 151) اصحاب فتنه چون الاغ های وحشی (در سربالایی) یکدیگر را گاز می گیرند. سبوعیت مستقیماً از خصلت های فتنه جویان نشأت می گیرد و دامنگیر خود آنان نیز می شود و سردمداران فتنه وقتی عرصه را بر خود تنگ دیدند برای سبک تر کردن کشتی پهلو شکسته خود حاضرند حتی یاران خود را به دریا بریزند. امام علی (ع) در جای دیگر می فرمایند: فتنه فرزندان خود را با دندان هایش می درد و امواج جنگ و خونریزی در روزگاری تاریکی برمی خیزند هنگامی که بوته فتنه دوید و بر ساقه اش قرار گرفت. چون شتر مست کف بر لب آورد و زرق و برق و بوق و کرنایش شدت گرفت، پرچم هایش افراشته شد و چون شبی تار و دریایی متلاطم هجوم می آورد.
7- فریبندگی: «فتزیغ قلوب بعد استقامه و تضل رجال بعد سلامه» (خ 151) قلب های پر استقامتی به انحراف کشیده می شوند و مردان سلیم النفسی به گمراهی می افتند. لذا فتنه بسیاری از کسانی که گمان تزلزل در آنان نمی رود را می فریبد و آنها را به پندارهای شبه منطقی ولی در واقع واهی دنباله رو شیاطین می نماید و چه بسا طناب های محکم (وابستگی های انقلابی و ولایی) که متزلزل می شود و سرانجام ظلمتی کور صورت مسائل را می پوشاند.
روش برخورد با فتنه
الف- پیشگیری: «ایهاالناس شقوا امواج الفتن سفن النجاه» (خ 5) ای مردم امواج فتنه را به وسیله کشتی های نجات (جریان امامت و ولایت) بشکافید. لذا تبعیت از رهبری و حفظ محوریت ولایت فقیه راه عبور از فتنه ها است. در غیر این صورت هیچ تضمینی وجود ندارد.
ب- روش مقابله و شیوه مناسب برای مبارزه: «کن فی الفتنه کابن اللبون لا ظهر فیرکب و لاضرع فیحلب» (از کلمات قصار نهج البلاغه) در برخورد با فتنه مانند بچه شتر دو ساله ای باش که نه پشت و کوهانی دارد تا از او سواری خورند و نه پستان شیری که او را بدوشند. امام علی (ع) فرمودند: «لایحمل هذاالعلم الا اهل البصر و الصبر و العلم بمواضع الحق»: این پرچم را کسی نمی تواند به دست گیرد مگر افراد صبور و بصیر و عالم به مواضع حق و حقیقت. خطر نفوذ دشمن مخفی از دشمن آشکار بیشتر است. برخورد علی (ع) با جریان های منحرف که همه ادعای اسلام داشتند به مراتب سخت تر از برخورد پیامبر (ص) با مخالفین بود.
سرمایه مبارزه پیامبر (ص) با بت پرست ها، ایمان و ایثار در سپاه اسلام بود امام علی (ع) علاوه بر این ویژگی ها، بصیرت را برای یارانش می خواست، کسانی که ضعف در بصیرت داشتند به گمراهی رفتند. انسان بی بصیرت تصور می کند راه حق همان است که می پیماید در حالی که در مسیر باطل حرکت می کند و متوجه نیست. بیشترین کاربرد بصیرت در زمان هجوم فتنه ها است. مقام معظم رهبری فرمودند: اگر بصیرت نباشد شخص در تشخیص جایگاه خود و موقعیت دشمن اشتباه می کند و همانگونه که متأسفانه در مسائل سیاسی، دینی و اجتماعی بارها اتفاق افتاده است، جبهه خودی را مورد حمله قرار می دهند. (15/10/86)
معظم له در دیدار رزمندگان لشکر 27 حضرت رسول در مورخه (20/3/75) فرمودند: اگر خواص امری را که تشخیص دادند به موقع و بدون فوت وقت عمل کنند تاریخ نجات پیدا می کند و دیگر حسین بن علی ها به کربلاها کشانده نمی شوند اگر خواص بد فهمیدند، دیر فهمیدند، فهمیدند اما با هم اختلاف کردند کربلاها در تاریخ تکرار خواهد شد... ای بسا کسانی که تحصیلات عالیه هم کرده اند، اما جزو عوام اند. ای بسا کسانی که تحصیلات دینی هم کرده اند اما جزو عوام اند. ای بسا کسانی که فقیر یا غنی اند اما جزو عوام اند. عوام بودن دست خود من و شما است باید مواظب باشیم که به این جرگه نپیوندیم.