نگاهی به چالش اعتباربخشی به مقالات ایران در مجلات علمی جهانی (بخش دوم)

علم سنجی و اندازه گیری فعالیت های علمی در هر کشور نیاز به ابزارهای ویژه خود دارد که ثبت اختراعات، مقالات و تألیف کتب از جمله این ابزارها به شمار می آید.
بدون شک ارتقای علمی نیازمند وجود تحقیق و پژوهش است و پژوهش نیازمند بررسی و عرضه شدن به صنعت برای اجرا. از این رو تبدیل تحقیق به مقاله ضرورتی اجتناب ناپذیر است تا بتوان آن را در معرض بررسی و نقد قرار داد.
برای نیل به این هدف و خودکفایی در اعتبارسنجی مقالات علمی، پایگاه ارزیابی و رتبه بندی نشریات علمی کشور بر اساس منطق علمی و شاخص های معتبر جهانی ضرورتی جدی تلقی می شد.
انگیزه‌ای برای مستقل شدن
پایگاه استنادی علمی ایران و جهان اسلام ISC ، از سال 1385 فعالیت خود را در کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز که مکانی فراملی است و با 100 کشور دنیا ارتباط علمی دارد، آغاز کرد.
پایگاهی علمی که در بدو امر انتظار می رفت مکمل و رقیب ISI شود.
طبق گفته دکتر منصور کبگانیان بخش عمده علم کشور ما توسط دانشگاهیان تولید می شود و بالغ بر 70 درصد مقالات تولید دانشجویان دکتری است اما از سوی دیگر ما با مشکلاتی نظیر نزول تعداد مقالات در نشریات و موازی کاری مواجه هستیم.
از این رو انجمن های علمی که در سطح ملی فعالیت می کنند باید در زمینه نشریات پژوهشی نیز فعالیت کنند.
مشکل عمده در آن زمان گرایش غرب گرایانه نشریات ISI بود روندی که هنوز هم ادامه دارد. همین موضوع انگیزه ای شد برای ایجاد و راه اندازی ISC تا جایی که در 57 کشور اسلامی 10 درصد نشریات علمی به کشور پاکستان، 10 درصد به ترکیه، 8 درصد به مالزی و7 درصد به ایران تعلق داشت و انتظار می رفت با راه اندازی پایگاه استنادی علوم ایران و جهان، کشور به اهداف چشم انداز بیست ساله و دستیابی به قدرت علمی برتر منطقه نزدیک شود.
استقرار این پایگاه در شیراز زمینه ای برای تشکیل جلسات راهبردی ISC را فراهم کرد تا اینکه حاصل ششمین جلسه شورای راهبری ISC در 23 تیرماه سال جاری تصویب اعتبار 406 نشریه علمی پژوهشی و ترویجی فارسی، 49 نشریه علمی لاتین و 69 نشریه علمی عربی بود.
خبر استقلال علمی ایران از لحاظ رتبه بندی دانشگاهی و مقالات معتبر همراه با دیگر کشورهای جهان اسلام در رسانه ها انعکاس یافت و پایگاه اطلاع رسانی اینترنشنال بیزنس تایمز چندی پیش از رتبه بندی دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی ایران مطابق یک نظام جدید رتبه بندی خبر داد مبنی بر اینکه رتبه بندی جدید مراکز علمی ایران بر اساس نظامی که از سوی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ( ISC ) در ایران ابداع شده است.
مخالفان و موافقان ISC
با همه اشکالاتی که از ISI در گزارش قبل مطرح شد، مصوب شد تمامی نشریاتی که از وزارت علوم مجوز دریافت کرده اند باید در این پایگاه نمایه شوند، مذاکره با وزارت بهداشت برای نمایه سازی نشریات این وزارتخانه پایان کار نبود بلکه مذاکراتی با سازمان کنفرانس اسلامی مبنی بر همکاری بیشتر صورت گرفت.
کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی با 100 کتابخانه در کشورهای اسلامی ارتباط فعال برقرار کرد.
با توجه به اینکه در برخی رشته ها شاهد تحریم در نمایه کردن مقالات در ISI بوده و هستیم، پایگاه استنادی علوم ایرانی و جهان اسلام ISC می بایست ارزش بیشتری در میان دیگر مجلات خارجی بیابد.
اما در جریان تهیه گزارش هر چه بر اطلاعاتمان افزوده می شد حاکی از عدم اطلاع اغلب دانشجویان و برخی اساتید از وجود چنین پایگاهی بود.
اگرچه حرف و حدیث های زیادی هم دراین رابطه مطرح است.
دکتر فیروز اصلانی عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه تهران از طرح مصوبه ISC در شورای عالی انقلاب فرهنگی صحبت می کند که میان اساتید حاضر در جلسه اختلاف نظر وجود داشته است.
وی در گفت و گو با گزارشگر کیهان تصریح می کند: ISI به طور کلی از سوی شورا رد نشد هر چند تکیه صرف به مجلات علمی خارجی مخالفانی داشت و البته موافقانی که متاسفانه این دسته معتقد بودند اتکا به ISI نباید منتفی شود و حتی برای آن تبلیغ هم می کنند.
دکتر اصلانی ادامه می دهد: البته اگر فردی مقاله ای بنویسد و به ISC ارایه دهد در صورت تایید آن، امتیازش برقرار است اما به صورت کامل هنوز وابستگی به ISI وجود دارد.
موضوعی که دکتر مهدی گلشنی بیشتر به آن می پردازد و معتقد است: اگر علم ما در جهت رفع نیازهای داخلی به کار برده شده بود، بسیاری از نیازها را از طریق واردات برطرف نمی کردیم. پس باید گفت که در واقع فایده عمده مقالات چاپ شده ما به خارجیان می رسد و مصرف داخلی چندانی ندارد.
وی اشکال اتکا به ISI را در مورد چاپ مقالات علوم انسانی در مجلات ISI به دو حوزه مربوط می داند. اول اینکه بسیاری از اساتیدی که در علوم انسانی خوب کار می کنند، نمی توانند به زبان انگلیسی مقاله بنویسند. همتی هم در کار نبوده است که مقالات آنها ترجمه شود.
موضوعی که دکتر مهراد رئیس پایگاه ISC هم به آن تاکید دارد و در این مورد می گوید: آمارها نشان می دهد که تولید علم در ایران وجود دارد اما محدودیت های زبانی سبب شده پیام دانشمندان ایرانی در سطح جهان مطرح نشود.
و مورد بعدی اینکه جز در چند مورد از حوزه های علوم انسانی مانند جامعه شناسی و اقتصاد، مجله ISI مناسب چاپ مقالات ما وجود ندارد.
بنابراین باید به این اظهار نظر مورد دیگری را هم اضافه کرد و آن اینکه بعضی از رشته های علوم انسانی متعلق به جامعه و فرهنگ ایرانی اند مانند ادبیات فارسی که نباید منتظر امتیاز ISI برای آن باشیم.
در بعضی از حوزه های خاص علوم انسانی نه مجله ISI هست و نه مجله علمی- پژوهشی داخلی. در این موارد باید مقاله، در صورت تشخیص هیأت ممیزه یا خود نویسنده مقاله، به داوران صاحبنظر ارجاع داده شود.
روند ارزیابی ها و تشویق ها موضوع دیگری است که انتقادات را برمی انگیزد.
برخی از صاحبنظران هم معتقدند که رشد مقالات در ISI ملاک پیشرفت علمی است و باید مقالات توسط مرجع رسمی تری که توسط جهان پذیرفته شده است، تایید شود.
اطلاع‌رسانی ضعیف یک پایگاه علمی!
برخی از صاحبنظران معتقدند که ایجاد پایگاه های اطلاعات علمی ضرورتی انکارناپذیر است، هزار میلیارد تومان صرف بودجه پژوهش در یک سال می شود، اما مقاله های تولیدی به نحو صحیح نمایه سازی نمی شود در حالی که ISI یک شاخص است و نباید آن را انکار کنیم.
اما این نکته را نباید فراموش کرد که اگر معیار ارزیابی دانش منحصرا دست غربی ها باشد ما همیشه بازنده میدان علم و فناوری خواهیم بود.
ناگفته نماند اگرچه پایگاه استنادی علوم جهان اسلام یک نظام اطلاع رسانی علمی است که درصدد تجزیه و تحلیل مجلات علمی کشورهای اسلامی براساس معیارهای علم سنجی معتبر است و ایران بعد از آمریکا و هلند سومین نظام استنادی جهان را بنیانگذاری کرده است اما هنوز بسیاری از دانشجویان و البته اساتید از وجود چنین پایگاهی بی اطلاعند.
شاید همین اطلاع رسانی ضعیف از سوی این پایگاه و دست اندرکاران آن علت تکیه صرف دانشجویان و برخی اساتید دانشگاهی به ISI به عنوان یک شاخص معتبر علمی است.
دشتی، یکی از این دانشجویانی است که علی رغم دارا بودن مقاله علمی هنوز هیچ اطلاعی از مجلات ISC ندارد و حتی از شنیدن خبر چنین پایگاهی در داخل کشور ابراز بی اطلاعی می کند.
وی اطلاع یافتن از وضعیت مجلات خارجی علمی را راحت تر از مکاتبه با مجلات علمی داخلی می داند و در ادامه به گزارشگر کیهان می گوید: جا افتادن میزان اعتبار مجلات علمی خارجی در تمام کشورها موضوع دیگری است که دانشجویان را به داشتن مقاله خارجی مجاب می کند.
در حالی که ایران حرف های خوبی در رشته های علوم انسانی دارد اما همه این ایده ها و حرف ها به راحتی از سوی مجلاتی که در بعضی مواقع باید به اعتبار آنها شک کرد، رد می شوند.
هوشنگ باقری هم که از اساتید دانشگاه و عضو هیات علمی است، راهکار این موضوع را تقویت مجلات علمی می داند که فقط در این انحصار باقی نمانده و حالا دیگر پایگاه استنادی علمی در منطقه خاورمیانه و میان جهان اسلام است.
باقری در گفت و گو با گزارشگر کیهان معتقد است: اول باید در سطح داخلی این مجلات را تقویت کنیم و سپس آن را در جهان اسلام گسترش دهیم و بعد به آن سمت و سوی بین المللی بدهیم تا صاحب نظران و متخصصان خارجی برای درج مقالاتشان در مجلات علمی ایران درخواست بدهند.
دکتر افشین متقی هم در این زمینه تصریح می کند که پایگاه استناد علمی جهان اسلام مبین آن است که منطقه خاورمیانه صرفا یک حوزه ژئوپولتیک سیاسی و عقیدتی نیست بلکه فراتر از آن دارای هویتی چند وجهی است که از آن می توان به ژئوپولتیک بین المللی رسید.
چاپ مقالات بی‌ارزش در ISI
بسیاری تنها راه پیشرفت ایران را انتشار مقالات در نمایه های بین المللی به ویژه ISI می دانند اما برخی دیگر ISI را ملاک اصلی پیشرفت تلقی نمی کنند.
اما در عمل، مهم ترین شاخص سنجش فعالیت پژوهشی افراد، دانشگاه ها و مؤسسات تعداد مقالات چاپ شده در مجلاتی است که در فهرست مؤسسه ISI جای گرفته است.
این مؤسسه در فیلادلفیای آمریکا واقع شده و از داده پایه های آن می توان تعداد مقالات هر فرد، مؤسسه، دانشگاه و یا هر کشور را که در مجلات مورد قبول ISI چاپ شده است استخراج کرد.
برخی از کارشناسان هم معتقدند که بعضی از مهم ترین مجلاتی که در جهان اسلام و غرب در زمینه های اسلامی به زبان های رایج در جهان اسلام چاپ می شوند، جزء مجلات ISI نیستند.
به اعتقاد دکتر گلشنی، بعضی از اینها مقالات ارزشمندی را چاپ می کنند. از طرف دیگر، بعضی از مقالات چاپ شده در مجلات ISI فاقد ارزش هستند.
وی با طرح این سوال بر وجود ISC و تقویت آن تاکید می کند که آیا مسیر علم ما را باید خارجی ها تعیین کنند یا خودمان و آیا باید معیارها را آنها تعیین کنند یا خودمان؟
وی ادامه می دهد: اکثر کتاب های درسی و مقالات ما فقط حاوی نظریه ها و نظریه پردازی های دیگران است و ما به ندرت نوآوری داشته ایم.