موعودگرایی انحرافی و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی آن

* وضعیت شکل گیری موعودگرایی و یا منجی گرایی انحرافی در سده اخیر چگونه بوده است؟
** حجت الاسلام رضانژاد: جریان موعودگرایی انحرافی در جامعه اسلامی- و به تعبیر صحیح تر مهدویت گرایی و یا مهدی گرایی- از زمان حضور ائمه(ع) وجود داشته است. آموزه موعودگرایی یا منجی گرایی و جریان مهدویت یک اصل درستی است؛ منتها سوءاستفاده های مختلفی از این اصل شده است، علاوه بر عصر حضور که عده ای دم از نیابت امام می زدند یا به دروغ دم از وکالت می زدند یا عده ای در همان زمان دم از بابیت زده که ما باب امام معصوم یا باب امام دیگری هستیم این جریانات انحرافی وجود داشت و در مقابل آن، جریان حقی وجود داشت که عده ای نایب و باب امام بودند و معروف هم بودند. در زمان غیبت صغری و کبری این جریان ها به طور گوناگون در میان عده ای از مدعیان دروغین مطرح شده است؛ در 100 تا 200 سال اخیر در میان شیعیان و اهل سنت و برخی از فرقه هایی که منصوب به شیعه بودند و حتی برخی از جریاناتی که از اهل سنت برخاستند، نیز ادعاهای این چنینی وجود دارد؛ ادعای مهدویت که از سوی علی محمد شیرازی مطرح شد و در یک یا دو سه سالی این جریان به عنوان جریان جدید آن زمان مطرح بود که در ابتدا از بابیت شروع شد و بعد به بهائیت و مهدویت ختم شد. در میان اهل سنت؛ ملااحمد قادیانی که در شبه قاره هند زندگی می کرد، ادعای مهدویت کرد و خود را مسیح مسیحیان و مهدی مسلمانان معرفی می کرد به طوری که روح مهدی و مسیح به صورت توأمان در او تجلی کرده است.
این دو نفر دو جریان را شکل دادند که به عنوان انحراف از آن می توان نام برد که طرفدارانی پیدا کردند و کم و بیش این انحرافات در سده اخیر طرفدارانی پیدا کردند و عواملی هم برای گرایش به چنین موضوع وجود داشته و برخی از این عوامل در جاهای دیگری همچون کشورهای آفریقایی وجود داشته است و حتی در این سه دهه پس از انقلاب اسلامی این مدعیان در ایران هم ظهور کرده اند.
* آیا می توان جریان انجمن حجتیه را نیز جزء این دسته به شمار آورد؟
** حجت الاسلام رضانژاد: زمانی که از ادعای دروغین با توجه به فرهنگ مهدویت نام می بریم، مدعی هستیم که شخصی خود را در «باب» یا آخرین منجی معرفی می کند یا در جریان قادیانه، قادیانی مدعی است که مسیح در جریان مصلوب شدن نجات یافت و در سال 132 میلادی از محل اختفا خود به کشمیر آمده و در آن سال از دنیا رفت و روح مهدی و مسیح در من تجلی کرده است. جریان انجمن حجتیه در رابطه با شناسایی حضرت مهدی(ع)، اقدامات برای ظهور و مسایل مرتبط با حضرت مهدی یک سری افکار سالم و در عین حال ناسالم دارند؛ اینها گروهی بودند در مقابل گروه هایی که ادعای مهدویت داشتند به عبارت دیگر زمانی که فردی ادعای مهدویت کرد به مانند بهائیان که مدعی شدند حضرت مهدی(ع) آمد و رفت، و انجمن حجتیه در برابر این ادعای بهاییت، آنها را جریان دروغین شناخته و قائل به این مسئله بودند که حضرت ظهور نکرده است و حضرت باید بیاید، انجمن حجتیه بعد از مقابله با ادعای بهاییان دچار انحراف شد.
* موعودگرایی را تعریف کنید و جریان انحرافی را باز تعریف نمایید؟
** حجت الاسلام رضانژاد: جریان های انحرافی متعددی در کشور وجود دارند؛ مانند جریان شیخیه یک جریان انحرافی در موضوع مهدویت است و یا انجمن حجتیه انحراف های دیگری دارد و یا منحرفان مدعی ارتباط با امام زمان مدعی بودند که در اتاق های خود به امام زمان اقتدا می کنیم و به همین دلیل به نماز جماعت نمی رویم. بنابراین باید کارشناسان نسبت به تک تک جریانات حساس باشند و به معرفی و نقد چنین اموری بپردازند بنابراین دو جریان انحرافی داریم جریان نخست مدعی مهدویت شده و جریان دوم در رابطه با کیفیت ارتباط با امام زمان و وظایف ما در زمان غیبت دچار انحراف هستند.
* چه کاستی های فرهنگی در کشورهای مسلمان وجود دارد که مردم به سوی عرفان ها و ادیان نوظهور روی می آورند؟
** حجت الاسلام صادق نیا: به طور معمول در بحث آخر زمانی و مهدویت در اسلام و حتی ادیان دیگر؛ سه تهدید وجود دارد؛ یکی ادعاهایی همچون «من منجی هستم» و یا «به نوعی ارتباط خاص با منجی دارم»، دوم در مورد تفاسیر غلط از جریان موعودگرایی است، به طور مثال این اعتقاد که موعودگرایی دلیل بر ظهور شخص خاصی نیست و به منزله امیدی برای جامعه در راستای پیروزی حق است. سومین تهدید برخوردی است که با این موارد می شود و نه تفسیری که از این آموزه ها می شود. به عنوان مثال «تعیین وقت برای ظهور منجی» که این برخورد از قدیم در میان مسلمانان، مسیحیان و... بوده است. مثلا وعده شده است که فلان سال موعود ظهور خواهد کرد ولی چنین اتفاقی نیفتاده است و باعث پدید آمدن فرقه های مختلف شده است، که در مسیحیت مورمون ها، شهود یحوا و یا ادنت تیست ها نمونه این فرق هستند، در این فرق برای ظهور منجی تاریخ مشخص شده بود ولی در آن تاریخ مسیح ظهور نکرد و طرف داران این پیش بینی بعد از گذشت این تاریخ یا به دامن کاتولیک بازنگشته و یا اینکه مدعی شدند که او ظهور کرد و کشته شد و در هر دو صورت فرقه جدیدی را تأسیس کردند.
نمونه دیگر این برخورد انحرافی در یهود، این است که فردی ادعا کرد «ماشیه» اسرائیل هستم و عده ای نیز پیرو پیدا کرد و سپس همه آنها را در دریا ریخت به مدعای اینکه آن ها می توانند در آب راه روند و یا مثل حضرت موسی دریا را بشکافند. چنین رویکردهای غیرصحیح از قدیم وجود داشته است و به نظر می رسد بعد از موضوع «صفات خدا» بیشترین مفهومی که قابلیت دارد گرفتار این تهدیدها و آلایش هایی شود و باید دید این تهدیدها در چه شرایطی اتفاق می افتد.
این تهدیدها زمانی جدی شده است و مشکلاتی را در جامعه ایجاد می کند که سطح برخورد ما با این آموزه برخلاف سایر اعتقادات سطح «عاطفی» است و متأسفانه «ایمانی» نیست! ببینید ما مجموعه ای از اعتقادات در تشیع داریم که یکی از آنان این است که «حضرت ولیعصر(عج) ظهور خواهد کرد»، بسیاری آموزه هایمان را عالمان و کارشناسان سعی دارند تبیین الهیاتی و ایمانی کنند، اما زمانی که نوبت به آموزه موعودباوری، نوع مواجهه مردم و حتی کارشناسان مان با این آموزه، «عاطفی» شده است. یعنی تبیین آموزه «منجی باوری» به جای اینکه دست روحانیت یا صاحبان اندیشه و یا الهیدانان باشد، در دست نهاد مداحی است؛ اگر بخواهم ساده تر بیان کنم تبیین این آموزه بیش از آنکه توسط مسجد صورت گیرد توسط مهدیه و حسینیه است و یا به تعبیر دیگر بیش از آنکه این آموزه توسط فیضیه تبیین شود، توسط جامعه مداحان صورت می گیرد، این رویه منجر به این می شود که آن تهدیدهای سه گانه روی آموزه «مهدویت» عملیاتی شود و موضوع «مهدویت» از اصالت خارج شود.
اصالت موضوع «مهدویت» هم رده آموزه های همچون «امامت»، «نبوت خاصه»، «نبوت عامه» و «عصمت» است؛ اصالت داشتن این آموزه ها بدین معنا است که در متن دینی وجود دارند و تبیین الهیاتی دارند و وقتی تبیین های الهیاتی جایشان را به تبیین های عاطفی دادند منجر به این می شود که آموزه های اصیل از اصالت خارج شوند و برخورد عاطفی با آنها شود و برخوردهای عاطفی قابل پیش بینی نیستند؛ چرا که وقتی کار به دست شعر و عاطفه بیفتند دیگر خیلی قابل کنترل نیست. لذا برخورد عاطفی با آموزه مهدویت به جای برخورد الهیاتی با آن، منجر به انحراف کشیده شدن این آموزه شده است.
بنابراین متأسفانه منبع تغذیه دینی مردم در حال انتقال از فیضیه به حسینیه است، من نمی خواهم با حسینیه و عزاداری مخالفت کنم؛ چرا که با تعزیه امام حسین(ع) و حسینیه زنده هستیم؛ شیعه بر پایه حب به اهل بیت(ع) و بغض به دشمنانشان درست شده است؛ اما این بدین معنا نیست که تبیین اعتقادات ما عاطفی باشد چرا که الهیات تبیین علمی و عقلانی دارد. بنده قصدم جسارت نیست! بلکه معتقدم که باید روحانیت مسئول مستقیم تبیین آموزه های الهیاتی از جمله مهدویت باشد.
* آیا نظرات و اندیشه های جریان هایی همچون سلفی گرایی، سنت گرایی و موعودگرایی که در جهان اسلام به فعالیت می پردازند و هر کدام در یک اقلیم جغرافیایی در حال رشد کردن هستند و در حقیقت یک نوع تقابل مدرنیته محسوب می شوند، صحیح است؟
** حجت الاسلام رضانژاد: جریاناتی نظیر سلفی گرایی و سنت گرایی منحصر به عصر حال حاضر نیست و حتی در دو قرن گذشته نیز رواج داشته است و طرح ادعای سلفیه نیز به قرن هشتم هجری می رسد و از طرفی «ابن تیمیه» با ادعای سلفی گری براساس احیای آثار سلف، تفسیرهایی را از دین ارائه کرده است. بنابراین منحصر کردن سلفی گری به عصر کنونی و قرار دادن آن در مقابل جریان دیگری به نام مدرنیته، کاملا اشتباه است، زیرا در هر عصری جریانی شبیه جریان مدرنیته و مدرنیسم به صورت «کل شی بحسبه» وجود داشته است؛ حتی قریب به پنجاه سال گذشته یعنی قبل از انقلاب اسلامی نیز جریانات مدرنیستی گوناگونی وجود داشته اما در حال حاضر این نوع از جریان به شکل دیگری در حال ظهور و بروز است؛ امروزه مسئله موعودگرایی، بحث جدیدی نیست زیرا این مسئله جزء یکی از متون دینی مسلمانان به شمار می رود و حتی روایاتی در این زمینه که اشاره به اصل بشارت و ظهور امام زمان(عج) دارد نیز آمده است و در حقیقت، شیعه به ولادت امام زمان(عج) معتقد است و قائل به زنده بودن ایشان است؛ از طرفی نائبان امام زمان(عج) خودشان یکی از جریان هایی هستند که مهدویت گرایی را رواج می دهند بنابراین احیای تراث دینی و اعتقادی براساس زنده کردن نیازهای انسانی در اصل دین است؛ کتاب هایی که در عصر غیبت امام زمان(عج) نوشته شده است نیز حاکی از همان مسئله مهدویت گرایی است و براساس آمار موجود، در هر قرنی سه کتاب از شیعه و سنی در این زمینه نوشته شده است و این نشان می دهد که جریان جدیدی در مقابل جریان مدرنیته نیست.
نکته مهم بحث این است که باید در عصر کنونی و جدید، استعداد جهانی برای ظهور امام زمان(عج) رخ بدهد و در تمام عالم نیز زمینه برای ظهور ایشان فراهم شود. بنابراین این استعداد جهانی نیاز به بیشتر شدن رویکردها به سمت موعودگرایی دارد اما برخی از مکاتب با پاسخ ندادن به این نوع از نیاز، کناره گیری کرده اند. برخی از آموزه هایی که می تواند مسئله جهانی بودن مهدویت را تأکید بیشتری بر آن داشته باشد، دیدگاهی است که در رابطه با امام زمان(عج) وجود دارد و تحولاتی که امام زمان(عج) در زمان ظهورشان انجام می دهند. انسان ها را از گرفتاری و بن بست های فکری نجات می دهد بنابراین یکی از راه های برون رفت از وجود برخی از مشکلات در جامعه بشری، برگشتن به همان اصلی است که پیامبر(ص) در 1400 سال پیش به آن اشاره کرده است و حتی پیامبر(ص) در زمان خودشان به آمدن فرزندشان حضرت مهدی(عج) نیز تصریح کرده است.
جریانات مختلف به تناسب نیازها در جوامع مختلف، شدت و ضعف پیدامی کند، به عنوان نمونه با ملاحظه کردن جریان عراق بعد از فروپاشی نظام بعثی، دیده می شود که جریانات ادعایی دروغین نسبت به مسئله مهدویت بنابر تناسب نیاز، در آن جامعه زیاد شده است؛ و یا اینکه فردی، 5 سال پیش مدعی شده بود که امام زمان(عج) به خواستگاری دخترش آمده است. از طرفی استعمار آمریکا برای استفاده از این جریانات مهدویت، جریانات دیگری را که در حقیقت تفسیر نادرستی از مهدویت است را راه اندازی کرده است و در جامعه رواج داده است؛ و حتی این مسئله در مسیحیت و یهودیت نیز اتفاق افتاده است یعنی در حال حاضر، مسیحیان صهیونیست نیز در جامعه یافت می شوند و مدعیند زمانی که حضرت عیسی(ع) ظهور می کند، باید قدرت به یهود برگردانده شود و سپس حاکمیت اورشلیم را نیز یهودیان به عهده بگیرند، و این نشان می دهد که در حال حاضر، جریان منجی گری در میان مسیحیان و یهودیان وجود دارد.
* گرایش مردم و به خصوص جوانان به سوی مداح محوری و شعرخوانی یکی از مسائل موجود در جامعه است و سؤال این است که آیا علل جامعه شناختی و راهکاری برای رفع این مشکل وجود دارد و چگونه می توان با این مسئله مقابله کرد؟
** حجت الاسلام صادق نیا: نهاد دین جایگاهی بسیار مقدس است و زمانی که دین براساس ذائقه مردم تبیین شود، امری دردآور و بسیار خطرناکی است یعنی با توجه به اصالت دینی باید به جهتی حرکت کرد که منجر به تغییر ذائقه مردم شود و در حال حاضر ذائقه فکری جامعه کنونی، شبیه ذائقه یک نوجوان است و به عبارت واضح تر هیجانات عاطفی و کنش های احساسی در آن زیاد است، در نتیجه نباید دین را براساس کنش های عاطفی مردم تبیین کرد، زیرا باعث می شود تا نهاد دین از اصالت خود بیفتد، به عنوان نمونه زمانی که از چرایی ساخت بعضی از برنامه ها و فیلم های صدا و سیما سؤال می شود، پاسخش این گونه دریافت می شود که به دلیل زیاد بودن مخاطبان آن است، یعنی به جای توجه کردن به نهاد دینی، به ذائقه مردم توجه می شود. متأسفانه در حال حاضر، روحانیت برای اینکه تعداد و کمیت مخاطبان خود راحفظ کند، سبک گفتمانش را به سبک گفتمان یک مداح تبدیل کرده است، یعنی سخن گفتن شعرگونه بر پایه احساسات و عواطف انسانی و حتی در بعضی از سخنرانی ها کمتر به ذکر احادیث و روایات پرداخته می شود. اما در حقیقت نباید ذائقه مخاطب در نزد روحانی به اندازه ای مهم باشد که اصالت دین در آن گم شود و از بین برود و حتی باید در صدد تغییر و رفع این نوع از ذائقه ها باشد.
امروزه مهدویت در تمام ادیان، انسانی ترین آموزه هاست و نهایت امید را به افراد جامعه تزریق می کند و هر گاه جامعه به بن بستی برسد آموزه مهدویت، آن را با نشاط و زنده می کند و از طرفی باید تلاش کرد که متن آموزه های مهدویت نیز از آن اصالت دینی نیفتد و ذائقه مردم بر آن تحمیل نشود.
حجت الاسلام رضانژاد: ریشه برخی از نارسایی ها در جامعه کنونی، قرار گرفتن تفسیر و تبیین دین به دست غیرمتخصصان دینی است، به طوری که هر فردی، هر روایتی را که به کامش خوش بیاید، برای دیگران نقل می کند در حالی که این کار یک فقیه و متخصص دینی است که با نهایت تلاش و کوشش خود، مبانی دینی را به تناسب ادله موجود، برای مردم بیان کند. بنابراین مبلغان و مروجان دینی باید دین را براساس مبانی کلامی و اعتقادی تفسیر کنند و با ساده انگاری به دنبال مبانی عقلانی و ادله محکم روایی و قرآنی نروند و در غیر این صورت، نتیجه اش رواج برخی از اعتقادات خرافی است که باعث فاصله افتادن میان جوامع اسلامی می شود، بنابراین مسائل مربوط به اعتقادات باید به دست متکلمان جامعه تحلیل و بررسی شود و در صورتی که دین با احساسات بیان شود و یا ادله و مبانی آن تبیین نشود، لازمه وجود انحرافاتی در جامعه می شود.
* نقش حوزه های علمیه در باب مسئله مهدویت چیست وچه کارهایی را باید در این زمینه انجام بدهند؟
** حجت الاسلام رضانژاد: مهم این است که کسانی که به پخش آموزه های دینی درجامعه می پردازند، این آموزه ها را از چه کسانی دریافت می کنند و از طرفی کدام بخش از حوزه های علمیه به این جریانات انحرافی دامن می زند و یا یک سری از آموزه هایی را که در دین اسلام نیامده است، منتشر می کند؛ یعنی اگر افکار اصیل مهدویت به دست افراد نااهلی بیفتد که نمی توانند آیات و روایات را تجزیه و تحلیل بکنند، نتیجه اش این می شود که به هر روایتی استناد می کنند و به عنوان نمونه، مستند «ظهور بسیار نزدیک است» را می سازند؛ بنابراین باید تلاش بیشتری از طرف حوزه ها و افرادی که مسائل فکری جامعه را بر عهده دارند، صورت بگیرد.
* آیا تا به حال در بحث مسئله مهدویت و ظهور منجی، آسیب شناسی صورت گرفته است؟
** حجت الاسلام صادق نیا: در موضوع منجی در جهان مسیحیت از چندین قرن گذشته دائره المعارف های بزرگی داشته است که درباره آموزه های مهدویت، مقالات بسیار سنگینی در آن درج شده است اما غالبا آثاری که در زمینه مهدویت منتشر شده است، از نظر محتوا بسیار بی کیفیت است و فضای غالب آن نزدیک به ادبیات علمی نیست؛ از طرفی مسجد مقدس جمکران می تواند پایگاه علمی و اعتقادی بزرگی برای انتشار مهدویت باشد اما متأسفانه در حال حاضر مرکزی برای کنش های عاطفی و احساسی شده است، یعنی زبان منشورات مهدویت با زبان مردم فاصله گرفته است.
در حال حاضر در بعضی موارد عقاید مردم با آنچه که روحانیت بیان می کند، متفاوت است، به عنوان نمونه زمانی که یک خانم مسئله ای را از یک روحانی می شنود که مثلا در مجلس عروسی با این شرایط نمی توان شرکت کرد با فضای اجتماعی متفاوت شده است به گونه ای که وادار می شود در آن مجلس عروسی شرکت کند و اگر به آن مجلس نرود ممکن است مشکلات خانوادگی برایش پدید آید؛ برای رفع این مشکل باید این فاصله و خلأ میان روحانیت و فضای اجتماعی پرشود و پرکردن این فاصله منوط به ساده گویی است نه سست گویی؛ یعنی نباید اعتقادات را سست بیان کرد، بلکه باید آن را با زبانی ساده برای مردم بیان کرد و به عبارت واضح تر باید نمادهای صوتی، تصویری و نمایشی آن را ساده کرد. اما متأسفانه در حال حاضر محتوای دینی جامعه در حال سست شدن است و این مسئله بسیار خطرناک است. امروزه یک مداح برای اشباع کردن نیازهای جامعه، خود را مسئول پاسخ گویی به نهاد دین نمی داند، یعنی حتی رفتار بعضی از مداحان در دستگاه امام حسین(ع) در یک زمانی به یک جایی می رسد که یک مرجع شیعه مجبور می شود تا در مورد رفتار یک مداح، فتوا بدهد و این مسئله معنایش این است که هرکسی دین را آن طور که خودش می فهمد، تعریف و بیان می کند و می پندارد که دیگر نیازی ندارد تا یک مرجع او را تأیید کند.
حجت الاسلام رضانژاد: یکی از مشکلاتی که شیعه از صدراسلام تاکنون گرفتار آن بوده است و آن را همواره تهدید می کند، جریاناتی است که عده ای دین را همان طور که خود می پسندند، تفسیر می کنند و این مسئله نهاد دین را از درون می خشکاند. برای به روز شدن جامعه علمی، باید در مقابل تمام انحرافاتی که در جامعه ایجاد می شود، ایستاد و به تجزیه و تحلیل آن پرداخت و آن را برای مردم به خوبی تبیین کرد.
* آیا بعضی از گروه هایی که با مرجعیت شیعه مخالفت دارند، می تواند ضربه ای به مرجعیت وارد کند و آیا با کنارگذاشتن اسلام فقاهتی، ضربه ای به تشیع وارد می شود؟
** حجت الاسلام رضانژاد: حکومت ها بیشترین نقش را در شکل دادن فرقه ها دارند و مذهب چهارگانه فقهی در میان اهل سنت یعنی حنفیه، شافعی، مالکی و حنبلی، مولود سیاست عباسیان برای حذف مرجعیت علمی اهل بیت(ع) بود؛ بنابراین به طور کلی هر جریان انحرافی به صورت مستقیم با قدرت های بیگانه در ارتباط است.
حجت الاسلام صادق نیا: در حال حاضر دشمن به نتیجه ای رسیده است که دیگر نمی تواند دین را از بین ببرد اما می تواند که به نهاد دین ضربه وارد کند و آن را فرهنگی کند بنابراین مهم ترین تلاش دشمن تبدیل دین از نهاد به فرهنگ است. یکی از کارهای علمای دینی، اندیشه و اجتهاد عالمانه است و مدیریت آنها باعث می شود تا دین به مسیر انحرافی نرود اما زمانی که دشمن دین را از حالت نهادی تبدیل به یک فرهنگ کرد، سه مؤلفه فردی شدن دین، از بین رفتن تعصب و هم زیست شدن در آن جامعه به وجود می آید، به عنوان نمونه بی حجابی، ربا و... از یک آموزه دینی به یک فرهنگ تبدیل شده است. مثلاً فردی برای عزاداری کردن به حسینیه یا مسجد می رود اما در کنار این کار نیز ربا هم می دهد؛ بنابراین اگر آموزه های مهدویت در جامعه ای از حالت نهاد دینی تبدیل به یک فرهنگ شد، دیگر تعصب در آن جامعه معنایی ندارد.