توسعه روابط تهران - ایروان

 احسان تقوایی
گروه سیاسی- محمود احمدی‌نژاد روز جمعه هفته پیش سفر یک روزه‌ای را به کشور ارمنستان انجام داد. نخستین نکته‌ای که درباره این سفر باید به آن اشاره شود این است که روابط ایران و ارمنستان در دوره پس از سقوط اتحاد شوروی همواره از سطح معمولی برخوردار بوده و مقامات دو طرف در سفر به کشورهای متقابل تلاش کرده‌اند تا ظرفیت‌های موجود در این روابط را به نحو هرچه بهتری عملیاتی کنند. سفر آقای احمدی‌نژاد به ارمنستان را هم می‌توان در همین راستا دانست.می‌توان گفت که مناسبات ایران و ارمنستان که از پیشینه دراز تاریخی برخوردار است، کم حاشیه‌ترین روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای قفقاز جنوبی بوده است و دو کشور در چارچوب خط مشی‌های تعریف شده و با لحاظ منافع متقابل، از کمترین فراز و نشیب در مناسبات دوجانبه برخوردار بوده‌اند.
ایران در دسامبر 1991 و 3 ماه پس از استقلال ارمنستان این کشور را به رسمیت شناخت و سپس در سال 1992 با این کشور روابط دیپلماتیک برقرار کرد.
موقعیت جغرافیایی ارمنستان برای کشور ایران جهت دسترسی به کشورهای اروپایی و ضرورت ایفای نقش موثر در منطقه قفقاز جنوبی از یک طرف و واقعیت‌های ناشی از جنگ قره‌باغ از طرف دیگر در طی سال‌های آغازین دهه 90 باعث شد تا از همان ابتدا مناسبات دو کشور توسعه یابد. ارمنی‌ها با توجه به شرایط جغرافیایی کشور خود، همواره خواهان گسترش روابط خود با جمهوری اسلامی ایران بوده‌اند.
البته در برخی از موارد به دلایلی از جمله افزایش مناسبات ارمنستان و رژیم صهیونیستی و همکاری ارمنستان با ناتو و نادیده گرفتن نقش ایران، فراز و نشیب‌هایی را نیز در روابط دو کشور شاهد بوده‌ایم. اما به‌طور کلی روابط دو کشور کمتر شاهد تنش‌های اساسی بوده است. ایران با توجه به‌موقعیت جغرافیایی و سیاسی خود پل حمل و نقل یکی از مهم‌ترین مناطق استراتژیک جهان به شمار می‌رود.
این موضع نه فقط به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و ذخائر طبیعی و انسانی ایران است، بلکه به‌دلیل ظرفیت‌های عظیم اقتصادی و توانایی نظامی آن نیز هست. البته باید در نظر داشت که تنها نیاز یک طرفه ارمنستان به ایران است که باعث گسترش روابط بین دو کشور شده است، بلکه نیاز متقابل ایران به امکانات و موقعیت جغرافیایی ارمنستان نیز بر این توسعه روابط اثر داشته است.
چرا که قبل از فروپاشی اتحاد شوروی ارمنستان یکی از مناطق مهم صنعتی و اقتصادی شوروی بوده است که می‌تواند کمک موثری را به ایران در زمینه‌های مختلف از جمله صنعت فولاد بکند.بحث پیرامون رابطه ایران و ارمنستان از این جهت حائز اهمیت است که همواره چگونگی و کیفیت این رابطه به‌عنوان متغیر منفی در روابط جمهوری آذربایجان همسایه دیگر ایران در منطقه قفقاز جنوبی با جمهوری اسلامی ایران نگریسته شده است.
به علت وجود مسئله قره‌باغ و اشغال بخش عمده‌ای از خاک آذربایجان توسط ارمنستان، رابطه ایران و ارمنستان در کانون توجهات مقامات آذری قرار دارد. آذری‌ها به هرگونه همکاری ایران با ارمنستان حساس بوده و دولت ایران را به روابط صمیمانه با دشمن آذربایجان(ارمنستان) متهم می‌کنند. جنگ ارمنستان و آذربایجان و روابط بین ایران و ارمنستان از عوامل موثر بر بی‌اعتمادی متقابل بین تهران و باکو بوده است.
این مسئله از زمان ظهور جمهوری آذربایجان به‌عنوان یک دولت- ملت همواره موجب بدگمانی و اتهام بین ایران و آذربایجان بوده است. به‌طور آشکاری می‌توان بیان کرد که محور تهران- مسکو- ایروان یکی از تاثیرگذارترین عوامل را در عدم نزدیکی ایران و جمهوری آذربایجان داشته است. حتی در زمان جنگ ارمنستان با جمهوری آذربایجان ایران پیوندهای نزدیکی با ارمنستان داشت.
البته باید این نکته را متذکر شد که ایران همواره سه کشور ارمنستان، آذربایجان و ترکیه را همسایگان خود عنوان کرده که در چهارچوب راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار دارند. از منظر جمهوری اسلامی ایران گسترش روابط با هر کدام از این کشورها به معنای اقدام علیه دیگری نیست و روابط خوب ایران با این کشورها می‌تواند در حل مشکلات فی‌مابین آنها نیز موثر واقع شود.
جمهوری اسلامی ایران همواره به حل و فصل مسالمت‌آمیز منازعات و مناقشات منطقه‌ای و همچنین عدم دخالت قدرت‌های فرامنطقه‌ای تاکید داشته و درباره مناقشه قره‌باغ نیز به روند مسالمت آمیز حل این بحران و تداوم گفت‌وگو و مذاکره بین طرفین تاکید کرده و همواره برای مساعدت به این روند اعلام آمادگی کرده است.
امکانات و نیازهای ارمنستان در زمینه‌های انرژی، حمل و نقل، صنایع و معادن، نیروی کار ارزان، تخصص و تکنولوژی در ساخت مصنوعات و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک سو و موقعیت مناسب ایران، تخصص و تجربه ایران در بهره‌برداری از معادن، داشتن تکنولوژی روز برای تولید برخی کالاها، منابع غنی انرژی و راه‌های مواصلاتی گسترده از سوی دیگر ظرفیت‌های مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی است.
در سفر اخیر محمود احمدی‌نژاد به ارمنستان، رئیس‌جمهور کشورمان با اشاره به مسائل منطقه‌ای عنوان کردند که ایران و ارمنستان دارای دیدگاه مشترکی نسبت به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی هستند. ایشان همچنین افزودند که تهران و ایروان با همکاری و هماهنگی‌های خود درباره مهم‌ترین مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی می‌توانند گام‌های موثری در راستای تامین منافع ملت‌ها بردارند.
احمدی‌نژاد دخالت بیگانگان در امور منطقه را موجب پیچیده شدن مسائل دانست و تاکید کرد که بیگانگان همواره به دنبال تامین منافع خود بوده و هیچ ارزشی برای خواست ملت‌ها و حتی دولت‌ها قائل نیستند و این در حالی است که کشورهای منطقه با همکاری یکدیگر می‌توانند مسائل موجود را در فضای دوستانه و مسالمت‌آمیز حل و فصل کنند.
مهم‌ترین ویژگی اقتصادی ارمنستان همانند سایر جمهوری‌های سابق اتحاد شوروی در حال گذار بودن است. سیستم اقتصادی این کشورها در حال انتقال از سیستم سوسیالیستی و دولتی به سیستم سرمایه داری و آزاد است. اما با این وجود عوامل داخلی که باعث فروپاشی شوروی شد در سیستم اقتصادی این کشورها و از جمله ارمنستان هنوز هم به حیات خود ادامه می‌دهند.
نکته دیگری را که باید اشاره کرد این امر است که کشور ارمنستان با تقویت تدریجی استقلال اقتصادی خود و با بهره‌گیری از مکانیسم بازار آزاد باعث حضور کشورهای غربی در این کشور شده است. بدین‌ترتیب می‌توان گفت که این کشور دارای ظرفیت‌ها و امکانات مناسبی جهت توسعه روابط با ایران است.
زمینه‌های مناسب زیادی برای توسعه روابط با ارمنستان پیش روی جمهوری اسلامی است که در صورت غفلت کردن نصیب کشورهای دیگر خواهد شد. پس جمهوری اسلامی ایران نباید از توسعه اقتصادی و همکاری‌های استراتژیک با کشورهای قفقاز جنوبی از جمله ارمنستان غفلت کند.به‌طور کلی می‌توان گفت که همکاری میان دو کشور جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ارمنستان در زمینه‌های مختلفی قابل توسعه است.
در طول سال‌های گذشته نیز بسترهای لازم برای همکاری‌های اقتصادی مهیا شده است. برای ارتقای سطح همکاری‌ها با توجه به ژئوپلیتیک منطقه و مسائل سیاسی و امنیتی آن باید تلاش کرد. اهمیت توسعه همکاری با ارمنستان با توجه به جایگاه قفقاز برای منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران پس از فروپاشی شوروی امری روشن بوده است.
جمهوری ارمنستان تنها کشور مسیحی در همسایگی ایران است. با وجود وسعت کم، این کشور دارای موقعیت ژئوپلیتیکی است که می‌تواند تاثیرات گوناگونی را بر امنیت ملی و منافع ایران بگذارد. بنابراین اهمیت سیاسی، امنیتی و اقتصادی منطقه قفقاز در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ما را به این امر رهنمون می‌کند که باید در منطقه قفقاز نقش فعال‌تری را داشته باشیم
که این نقش فعال از طریق کشور ارمنستان قابل دستیابی است. با وجود تغییراتی که در سطح منطقه انجام می‌گیرد روابط میان ارمنستان و ایران جایگاه پر اهمیت خود را همچنان حفظ کرده‌اند. روند این روابط امروز بسیار فعال‌تر شده‌اند، زیرا روابط دو کشور که دارای قدمتی تقریبا بیست ساله هستند
اکنون جنبه‌های اقتصادی جدیدی یافته‌اند و فعال شده ایران در روند حل و فصل مناقشه قره باغ اهمیت سیاسی جدیدی به روابط ارمنستان و ایران می‌بخشد. آمادگی ایران برای کمک به روند حل و فصل مناقشه قره‌باغ که در طی سال 2009 میلادی بارها به مقامات ارمنی و آذری منعکس شده بود درماه آوریل سال 2010 تبدیل به پیشنهاد رسمی جهت ایفای نقش میانجیگری در راستای حل و فصل این مناقشه شد.
موفقیت در برقراری روابط دوجانبه و منطقه‌ای با کشورهای قفقاز جنوبی و از جمله ارمنستان علاوه بر جلوگیری از انزوای ایران، مانع شکل‌گیری بلوک‌های متخاصم در همسایگی ایران خواهد شد. علاوه بر این بهبود وضع اقتصادی جمهوری‌های منطقه در اثر همکاری‌های اقتصادی باعث جلوگیری از تشنج‌های داخلی و اعتراض‌های مردمی و به خطر افتادن مشروعیت دولت‌های این کشورها می‌شود
و زمینه را برای توسعه فراهم می‌کند و مانع حضور و نفوذ قدرت‌های بیگانه می‌شود. یکی دیگر از منافع امنیتی و سیاسی رابطه ایران با ارمنستان مقابله با سیاست مهار امریکا برای جلوگیری از ایفای نقش منطقه‌ای ایران است. در سال‌های اخیر جمهوری اسلامی ایران به‌دلیل نداشتن تعریف مشخص از روابط با همسایگان استراتژیک در چارچوب اهداف ملی، روشن نبودن اهمیت و موقعیت ژئوپلیتیک ارمنستان و وجود برخی مخالفت‌ها در بین مردم آذری زبان ایران درباره توسعه همکاری‌ها با ارمنستان به‌دلیل تعارض جمهوری آذربایجان با این کشور، در گسترش روابط خود با ارمنستان دچار چالش‌هایی بوده است.در پایان باید اشاره کرد که جمهوری اسلامی ایران باید در توسعه روابط خود با ارمنستان به مولفه‌های منطقه‌ای نیز توجه ویژه‌ای داشته باشد.
به عنوان نمونه توسعه روابط ایران با ارمنستان نباید موجب تنش در روابط ایران و جمهوری آذربایجان و حتی ترکیه شود. سیاستمداران کشورمان باید این نکته را مدنظر قرار بدهند که ایروان مجبور به برقراری رابطه با روسیه وایران است. چرا که کشور ارمنستان به‌دلیل عدم برخورداری از منابع انرژی از یک طرف و نداشتن تعاملات رسمی با دو کشور همسایه خود یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان از طرف دیگر، نیازمند روابط با ایران است. همچنین توسعه همکاری‌های ایران و ارمنستان نباید موجبات تضعیف ایران در جهان اسلام را فراهم آورد، چرا که اکثر کشورهای مسلمان از موضع جمهوری آذربایجان حمایت می‌کنند. در صورت غفلت نه تنها منافع ایران تامین نمی‌شود، بلکه می‌تواند آثار منفی را نیز به‌دنبال داشته باشد.