آیا بیداری اسلامی پروژه از دست رفته آمریکا است؟

زمانی که امام خمینی (ره) جمعه ی پایانی ماه مبارک رمضان را «روز قدس» اعلام کردند، شاید کمتر کارشناس و صاحب نظر سیاسی و بین المللی گمان می کرد که گفتمان مقاومت در آغاز دهه ی دوم قرن بیست ویکم میلادی به گفتمان غالب منطقه تبدیل شود و آثار استراتژیک و ژئواستراتژیک آن معادلات جهانی و نظام سلطه را تحت تأثیر قرار دهد. سال گذشته بود که برژینسکی در شورای راهبردی آتلانتیک گفت: «کدام دیوانه ای آمریکای ابرقدرت را از بلندای سال 2000 به دره ی کنونی 2011 آورده است؟ دموکرات های احمق؟ جمهوری خواهان کم عقل؟ یا ایران؟! ما در شرایط بسیار عجیب و پیچیده ای به سر می بریم.»این شرایط عجیب و پیچیده، حاصل پایداری گفتمان مقاومت در مقابله با نظام سلطه است؛ مقابله ای که گاهی برخی افراد در داخل کشور نیز آن را غیر ضروری دانستند و حتی به زبان آوردند که ما باید واقع بین باشیم و رژیم اشغال گر قدس را به رسمیت بشناسیم. اکنون اما این مقاومت است که واقعیت را رقم می زند.برای بررسی مؤلفه ها، آثار و کارویژه ی گفتمان مقاومت، نشستی با حضور آقایان دکتر دهقانی فیروزآبادی-استادتمام روابط بین الملل و رئیس دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی- و صادق الحسینی -کارشناس خاورمیانه و خط مقاومت- در دفتر پایگاه اطلاع رسانی رهبر معظم انقلاب تشکیل شد که بخشی هایی از این نشست را مرور می کنیم .
¤ اگر موافق باشید می خواهیم به اثرات گفتمان مقاومت در تحولات اخیر منطقه بپردازیم. عده ای در تحلیل تحولات اخیر منطقه می گویند که در واقع غرب می خواسته یک تغییراتی را در چهارچوب دموکراسی خواهی در منطقه ایجاد کند، ولی ناگهان کار از دستش دررفته و مدیریتش رها شده است. یعنی به قول آنها بیداری اسلامی را می توان پروژه ی ازدست رفته ی غربی ها تلقی کرد. آیا واقعاً این تحولات ناشی از برنامه ریزی غرب و به ویژه آمریکا بوده است؟
دکتر دهقانی فیروزآبادی: به نظر من این دیدگاه کسانی است که می خواهند بیداری اسلامی را مصادره ی به مطلوب کنند. من شخصاً این فرضیه را قبول ندارم که آمریکا می خواسته آن جا تحولاتی را ایجاد کند و از دستش دررفته است. البته برعکسش وجود دارد که در جهان عرب مردم دنبال اسلام و ارزش های اسلامی و آزادی های مشروع بوده اند و انقلاب کرده اند و البته غرب و آمریکا می خواهند این ها را مدیریت کنند. واقعاً هم یکی از چالش های بیداری اسلامی همین است که غرب و آمریکا بخواهند این حرکت اصیل اسلامی و انقلابی را مصادره و مدیریت کنند .
¤ چه دلایلی وجود دارد که این تحولات امتداد خط مقاومت در منطقه است؟
دکتر دهقانی فیروزآبادی: ما می توانیم شاخصه ها و مؤلفه های گفتمان مقاومت را با جریان بیداری اسلامی بسنجیم. یکی از عناصر مقاومت، عنصر عدالت خواهی است. حال ببینیم مردمی که به میدان آمدند، یکی از خواسته هایشان عدالت هست یا نه؟ آیا مردم دنبال آزادی بودند یا نه؟ کاملاً معلوم است که دنبال یک آزادی در چهارچوب ارزش های بومی و اسلامی هستند. استبدادستیزی و اسلام خواهی نیز از دیگر مؤلفه ها است که به خوبی در کشورهای در حال تحول قابل رؤیت است .یکی از شاخصه های بسیار مهم دیگر، عنصر صهیونیزم ستیزی و مقاومت در برابر صهیونیسم است که از قبل پیروزی انقلاب اسلامی بوده و به یکی از مؤلفه های نهضت حضرت امام خمینی تبدیل شده است. الان به گونه ای این عناصر گفتمان مقاومت در منطقه پررنگ و برجسته شده که کسانی که روابط رسمی با اسرائیل داشتند، مجبور شدند بگویند نه و ما هم در تجدیدنظر در روابط مان هستیم. پس این هم یک شاخص است که اگر قرار باشد تحولات عربی در چهارچوب لیبرالیسم باشد، اصلاً صهیونیسم ستیزی و مقابله با صهیونیسم معنی نمی دهد .
یکی دیگر از شاخص های بیداری اسلامی که با گفتمان مقاومت بسیار همسان است، صلح طلبی مثبت است. ما در روابط بین الملل دو دیدگاه داریم. بعضی قائل به صلح منفی و حداقلی هستند. این ها می گویند صلح در نظام بین المللی به معنی فقدان جنگ است. یعنی وقتی جنگ نباشد، می گوییم صلح. اما صلح مثبت تعریفش این است که برای صلح، نبود جنگ لازم است، ولی کافی نیست. صلح مثبت مستلزم این است که تمام تبعیض ها و نابرابری ها به ویژه خشونت ساختاری در نظام بین الملل هم نباشد که یکی از مصادیق واضح خشونت ساختاری منطقه خاورمیانه رابطه ی رژیم صهیونیستی با فلسطینی ها است. این که ما بگوییم دو طرف با هم نجنگند و صلح باشد، این صلح حداقلی است. اگر یک روابط ناعادلانه ای وجود داشته باشد که یک فلسطینی هیچ حقی نداشته باشد، این دیگر صلح نیست. صلح وقتی برقرار است که تبعیض و نابرابری نباشد، بلکه عدالت برقرار باشد. در جریان بیداری اسلامی نیز مردم به دنبال همین هستند .
صادق الحسینی: به نظر من این گونه نبوده که خیزش های جهان عرب از ابتدا منظم و آگاهانه از سوی مردم شکل گرفته باشد. همچنین این گونه هم نبوده که آمریکایی ها و صهیونیست ها مسبب این تحولات باشند. به نظر من هر دوی این عوامل نقش داشته اند. حدود هشت ماه قبل از شروع این خیزش ها، 15 سازمان جاسوسی آمریکا به اوباما گزارش دادند که یک تحول جدی در جهان عرب در راه است و ما نمی دانیم این تحول جدی واقعاً چیست؟ آنها همچنین گفتند که ما باید وارد شویم و آن را هدایت کنیم. دلیلشان هم این بود که نارضایتی عمومی در تمام کشور های عربی از بی عدالتی، هرج و مرج و عجز فهم حاکمان وابسته به شدت افزایش یافته است . در تونس تمام اسلام گرایان منحرف و تجدیدنظر طلب، کنار بن علی جمع شدند و یک اسلامی را ارائه دادند که تمام نخبگان واقعی و مخلص را از تونس طرد کردند و مردم را در خفقان نگه داشتند. آنها حتی مساجد را محدود کردند و برای حجاب زنان محدودیت گذاشتند. یعنی یک جنگ تمام عیار با اسلام را اعلام کردند و در عین حال به نام اسلام و یک نوع انقطاع شدید بین دولت و جامعه به وقوع پیوست. یاد آن مقاله ی معروف آقای منیرشفیق افتادم که اواخر حکومت شاه نوشت: دو جامعه زیر یک سقف دارند زندگی می کنند؛ یک جامعه شاه و اطرافیانش بودند و یک جامعه نیز اکثریت مردم. وضعیت امت اسلامی کنونی نیز همین گونه است .
در این وضعیت حساس، مردم با حس فطری خودشان و ارزیابی مناسب از این لحظه ی تاریخی، احساس کردند وقت کار است. این قدر تلقین کردیم که می توانیم و توانستیم. بیداری اسلامی در منطقه همان است که امام گفت شما تلقین کنید که می توانید، و خواهید توانست. من از طارق البسم که یک کمونیست بود و مسلمان شد و الان یکی از سیاسیون مهم مصری است، شنیدم که می گفت: حسنی مبارک ما را به مومیایی و اسکلتی تبدیل کرده بود که قادر به هیچ کاری نبودیم . انقلاب مصر کار احزاب نبود؛ کار مردم بود. احزابی مثل خوان المسلمین با 84 سال سابقه یا حزب الوفد که از سال 1919 تشکیل شده بود یا دیگر احزاب، جنبش های فیس بوکی و سندیکاها و دانشگاه های مختلف هیچ کدام نمی توانستند حسنی مبارک را تکان دهند، اما ندا های الله اکبر، نماز جمعه ها و اعتقاد به این که مردم می توانند، مسأله ی مصر را حل کرد. برای اولین بار مردم دست به دست هم می دهند و با صدای مشترک، مسلمان ها و مسیحیان وارد میدان ها می شوند .
این کشورها دیدند که ایران به آمریکا نه می گوید و هر روز که می گذرد، قوی تر و محکم تر هم می شود. تجربه ی حزب الله و جنگ 33روزه و تجربه ی غزه و جنگ 22روزه را هم دیدند. مبارزات دیگر علیه آمریکا در عراق و افغانستان را مشاهده کردند ولذا گفتند: پس ما هم می توانیم همان طور مقاومت کنیم . این بیداری اسلامی به نظرم بهترین نمونه ی عملیاتی کردن گفتمان مقاومت و سیر تطور نظریه ی مقاومت است، طوری که مقاومت به یک فرهنگ عمومی امت اسلامی تبدیل شده است. حتی مسیحیان مصر می آمدند آب را می گرفتند برای مسلمان ها تا وضو بگیرند. بعد وقتی که نمازشان شروع می شد، حراست می کردند که پلیس حمله نکند. بنابراین مردم یکی می شوند و عزت ملی بیدار می شود. از آن طرف هم در روز یکشنبه که مسیحی ها برای عبادت به کلیسا می رفتند و مسلمانان گارد می گرفتند و از آنها محافظت می کردند که مبادا پلیس به کلیسا حمله کند. مردم به خیابان ها ریختند و عزت خواهی و عدالت طلبی و آزادگی را فریاد زدند و تمام این ها نشانه های یک اسلام واقعی است .
¤ همان طور که اشاره رفت، گفتمان مقاومت در یک تعارض گفتمانی با گفتمان غالب، یعنی سلطه قرار دارد. طبیعتاً آنها آرام ننشسته و برای مقابله با گفتمان رقیب برنامه ریزی کرده اند. درباره ی تلاش آنها برای جلوگیری از پیشروی خط مقاومت چه می توانیم بگوییم؟
دکتر دهقانی فیروزآبادی: این مقابله در دو زمینه صورت
می گیرد؛ سطح نظری و سطح عملی. در سطح نظری، گفتمان نظام سلطه با پادگفتمان سازی در مقابل گفتمان مقاومت ایستادگی می کند و سعی دارد بیداری اسلامی را به گونه ی دیگری صورت بندی کند. مثل این که صلح را به صورت حداقلی و منفی تعریف کند یا طرح صلح در خاورمیانه را که تحت عنوان سازش مطرح است، مورد توجه قرار دهند. یا یک تعریف لیبرالیستی از بیداری اسلامی ارائه می دهند و سعی می کنند در مقابل گفتمان اصیل بیداری اسلامی، گفتمان های جایگزین سکولار و سلفی را برجسته کنند و گفتمان سازی کنند، چون وقتی گفتمانی را ساختیم، در حوزه ی نظر نمی ماند و به حوزه ی عمل هم می رسد .در سطح عملی نیز دو مقوله مطرح است: اولاً به نظر من مهار بیداری اسلامی یا به صورت کلی تر، مهار گفتمان مقاومت، کانون اصلی اش همانا مهار ایران است. اگر موفق شدند ایران را مهار کنند، گفتمان مقاومت را مهار خواهند کردند. در سوریه و لبنان هم قضیه بر همین منوال است و این اقداماتی که در سوریه اتفاق می افتد، به نظر من هدف اصلی اش گفتمان مقاومت است .
الان طراحی نظام سلطه برای مقاومت یک طراحی چندبعدی و چندجانبه است. در ایران با جنگ روانی، جنگ اقتصادی و جنگ نرم و در لبنان با گزینه ی نظامی نتوانسته اند به هدف خود برسند و الان در سوریه در حال اجرای گزینه ی نظامی هستند. استراتژی و راهبرد آنان «سلطه ی چندجانبه» است و گاهی کانونش عوض می شود. بعضی وقت ها تمرکز می کنند بر ایران و یک زمانی لبنان و الان کانون تمرکزشان بر سوریه است .دومین روش عملی مقابله ی آنها هم «محدودسازی»است. می خواهند هم در ایران، هم در جاهای دیگر تا آنجایی که می توانند، شعاع بیداری اسلامی و شعاع تأثیرگذاری گفتمان انقلاب اسلامی را محدود کنند. برای این که گفتمان مقاومت را هم از لحاظ نظری و هم از لحاظ عملی ناکارآمد جلوه دهند تا برای دیگران الگو نشود. صادق الحسینی: در سوریه با پول صهیونیسم و با ابزار تروریسم و اتحاد مثلث «وهابیت - صهیونیست - امپریالیسم» یک شبیه سازی از انقلاب می خواهند ایجاد کنند. آنها سعی کرده اند با ایجاد رعب و وحشت در میان مردم و کشتار مردم بی گناه کمر مقاومت را در سوریه بشکنند. الان 16 ماه است که این کار را انجام می دهند، چون بوش گفته بود من به عراق آمدم برای تغییر شیوه ی زندگی عراقی ها و برای تغییر فکر عراقی ها. گام های آنها برای این حرکت عبارت از: عراق، سوریه و لبنان است تا نهایتاً به ایران برسند. ایران جایزه ی بزرگ آنها است، چون به زعم آنها بانک مرکزی تروریسم در جهان است. این اصطلاحی است که بوش به کار برد و منظورش از تروریسم در ایران، همان مقاومت بود. در واقع بانک مرکزی مقاومت و شعاع اصلی مقاومت و نور اصلی مقاومت از ایران است و از این جا آغاز شده است. وقتی انقلاب اسلامی در ایران پیروز شد، کیسینجر گفت این یک زلزله و یک اتفاق بسیار عجیبی است. مناخیم بگین هم گفت که ما نمی دانیم چه کار کنیم .
محمد حسنین هیکل می گوید یک تحول ژئواستراتژیک برای اولین بار در جهان اتفاق افتاده است. پس طبیعتاً آمریکایی ها نگران هستند و لذا ما باید با دست و دندان از حزب الله و نظام سوریه دفاع کنیم. او می گوید هرچند من با نظام سوریه اختلاف نظر دارم، اما به عنوان یک قدرت باید باقی بماند، چون آن جا پلی است بین شما و مدیترانه و مقاومتی که این جا وجود دارد .
¤ از مسائلی که رهبر انقلاب در دیدارهای ماه مبارک رمضان به آن اشاره کرده اند، نگاه آرمان گرایانه ی جمهوری اسلامی ایران همراه با واقع بینی است. گفتمان مقاومت یکی از مصادیق این نگاه است. در حالی که خیلی ها نه تنها پیروزی بر نظام سلطه و شکست اسرائیل، که به چالش کشیدن آنها را هم آرمانی دوردست و حتی غیر قابل دستیابی و رؤیاپردازانه می دانستند، اما جمهوری اسلامی با گفتمان مقاومت، آرمان خود را تا جایی پی گرفت که امروز نتایج آن کاملاً آشکار است. شما اصل «آرمان گرایی همراه با واقع بینی» را چگونه تحلیل و ارزیابی می کنید؟
دکتر دهقانی فیروزآبادی: گفتمان مقاومت هم واجد عناصر آرمانی است و هم واقع بینی که به بعضی از آن ها اشاره کردیم. از لحاظ تاریخی، ایران و ایرانیان چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام، وقتی صاحب قدرت شدند که یک آرمانی داشتند. یعنی ایرانیان با آرمان خود در نظام بین الملل و در دوره های مختلف نقش ایفا کردند، منتها آرمان به اضافه ی نگاه به واقعیت ها و توانایی های ملی. به نظر من آرمان و اقتدار دو روی یک سکه هستند. یعنی ما آرمان داشته باشیم و در عین حال برای تحقق آرمان باید اقتدار هم داشته باشیم؛ اقتدار معطوف به واقعیت .بنابراین باید تلاش کنیم که بیشترین اقتدار و مؤلفه های قدرت را به دست بیاوریم. اتفاقاً اگر اسلام را با ادیان دیگر مقایسه کنیم و حتی با تئوری های روابط بین الملل، در هیچ کدام آنها به اندازه ی اسلام بر قدرت و اقتدار تأکید نشده است. این اوج واقع بینی است. گفتمان ما که گفتمان مبتنی بر اسلام است، یک گفتمان واقع نگر است، چون به واقعیت های اقتدار و قدرت توجه دارد، اما به آن کفایت نمی کند. یعنی ما یک آرمان هایی داریم که برای تحقق آن باید به واقعیت ها توجه کنیم .
بنابراین در سیاست خارجی، هم باید آرمان داشت و هم برای تحقق آرمان قدرت کسب کرد. حال ارتباط بین آرمان و واقعیت کجا برقرار می شود؟ در چهارچوب عنصر مصلحت و عقلانیت است که آرمان و واقعیت با هم مرتبط می شوند و این مهم ترین ویژگی گفتمان مقاومت است. سخن معروف رهبر معظم انقلاب هم که اصول سیاست خارجی ما را «عزت، حکمت و مصلحت» عنوان کردند، مثلثی است که آرمان گرایی همراه با واقع بینی در درون آن معنی پیدا می کند. ما از یک طرف آرمان های عزت طلبانه داریم که با عقل و حکمت و مصلحت می توانیم آن را پیگیری کنیم. البته باید بگویم عقلانیتی که ما در گفتمان مقاومت انقلاب اسلامی داریم، با عقلانیت غربی متفاوت بوده و بسیار فراتر از عقلانیت ابزاری است .بنابراین آرمانگرایی توأم با واقع بینی در گفتمان مقاومت، یعنی چگونگی حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب؛ چون آرمان ما وضع مطلوب است. حالا چگونه می شود از این وضع موجود به سمت وضع مطلوب حرکت کرد؟ این جا شما باید مقدورات و محظورات عناصر قدرت را لحاظ کنید، منتهی نه برای حفظ وضع موجود؛ برای رسیدن به آن آرمان .
صادق الحسینی: در این جا یک ملاحظه وجود دارد و آن فرق بین واقع گرایی و واقع بینی است. خیلی ها می خواهند به ما این موضوع را تزریق کنند که واقع گرا باشید. این ها می خواهند واقعیت ها محفوظ بماند و به سمت آرمانگرایی حرکت نکنند. در صورتی که واقع بینی واقعیت ها را همان طوری می بیند که هست. البته برخی در این میان مطرح می کنند که ما در دنیا منزوی شده ایم و باید با دنیا طوری تعامل می کردیم که با ابرقدرت ها تنش پیدا نکنیم. در حالی که یکی از برجسته ترین امتیازات الگوی ما همین تقابل با استکبار جهانی است. ما با همین امتیاز است که الان در خیبر و بدر هستیم. اگر ما خدا را عبادت کنیم، اما با طاغوت و استکبار نجنگیم، این می شود همان انتظار سلبی و همان اسلام منزوی که پیش از انقلاب بود. یا همان نظریه ی ارتجاعی که می گفت: بنشینید تا فساد منتشر شود و امام زمان ظهور کند. این فکر بسیار خطرناک است . معصومین علیهم السلام در حدیثی ارتباط بین واقع بینی و آرمان گرایی را به خوبی نشان ما داده اند. این حدیث همچون یک پل ارتباطی، به خوبی ارتباط بین واقع بینی و آرمانگرایی را برقرار می کند: «اللّهمّ أر نی الأشیاء کما ه ی» و «اللهمّ أر ن ی الحقّ حقّاً حتّی أتّب عه و أر ن ی الباط ل باط لًا حتّی أجتن به» خدایا اشیاء را همان طور که هست، به من نشان بده و حق را همان طور که هست، به من نشان بده تا از آن تبعیت کنم و باطل را نیز همان طور که هست، بر من آشکار ساز و این قدرت را به من بده تا از آن دوری کنم .