جایگاه و روابط شیعیان جعفری در ترکیه

 احمد مرجانی‌نژاد / کارشناس فرهنگی ترکیه و کفیل پیشین رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در آنکارا  

اقلیت شیعیان جعفری ترکیه، علی‌رغم قول‌ها و شعارهای عدیده دولت‌های دوره جمهوریت، اعم از راست گرا، چپ گرا و اسلام گرا، تا کنون به مطالبات اجتماعی و مذهبی خود دست نیافته‌اند و نسبت به تحقق درخواست هایشان نیز زیاد امیدوار نیستند.

شیعیان جعفری ترکیه ریشه در تاریخ این کشور دارند، اما همواره در طول دهه‌های گذشته با رویکردهای گوناگونی چون غیر خودی، بدان‌ها نگریسته شده است. در این بین با توجه به رویکردهای اردوغان در سیاست داخلی و منطقه‌ای خود، شیعیان جعفری ترکیه با حساسیت بیشتری به دولت نگریسته و انتقادهای را متوجه اردوغان نموده‌اند. در یادداشت زیر به بررسی بیشتر نقش این اقلیت مهم در ترکیه و آینده نقش و نفوذ آنان می‌پردازیم.

شیعیان جعفری ترکیه و گروه‌های نژادی و مناطق مورد سکونت

تاریخ شیعیان جعفری ترکیه با مهاجرت ترکان از آسیای میانه به سرزمین فعلی ترکیه و گرویدن بخش مهمی از ترکان به تشیع و گروه‌های منشعب آن نظیر قزلباش، علی اللهی، بکتاشی و علوی آغاز می‌شود. بخش اعظم گروه‌های نژادی شیعیان ترکیه را ترکان آذری تشکیل می‌دهند که از تبار آذری زبان‌های ایران زمین (جمهوری آذربایجان، جمهوری خود مختار نخجوان، جمهوری ارمنستان و جمهوری گرجستان و......) هستند که به سوی آناطولی (آنادولی) سرازیر گردیده‌اند.

محل اصلی (تاریخی) اسکان شیعیان دوازده امامی ترکیه، استان‌های کارس و اغدیر ترکیه است که در منطقه مرزی با جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان، جمهوری خودمختار نخجوان و جمهوری ارمنستان قرار دارند.مردم این استان‌ها با لهجه ترکی آذری، نزدیک به لهجه آذری در جمهوری اسلامی ایران سخن می‌گویند.

شیعیان ترکیه اعم از بومی و مهاجر، پیرو مذهب شیعه جعفری دوازده امامی هستند و اغلب در مناطق شمال شرقی، شمال غربی، مرکزی (آناطولی)، و در شهرهایی چون اغدیر، کارس، توزلوجا، آرا لیک، تاشلی‌چای، آک یاکا و آرپاچای، و نیز در شهرهای اسلامبول، بورسا، ازمیر، آنتالیا، مانیسا، تورگوتلو، و هم چنین آنکارا، قونیه، سیواس، چوروم، و حتی در منطقه دریای سیاه، از جمله در طرابوزان و سامسون نیز سکونت دارند.

ضمن آن که بسیاری از شیعیان جعفری ترکیه به دلیل تهدیدات متعدد، در کشور‌های مختلف اروپایی، به ویژه آلمان، به سر می‌برند. شیعیان ترکیه از نظر اصول اعتقادی واجرای احکام و فرهنگ تشیع، به سان شیعیان ایرانی هستند و به دلایل مختلف تاریخی و فرهنگی از مراجع ساکن ایران و عراق تقلید می‌کنند.

جمعیت واقعی شیعیان جعفری در ترکیه و علل وجود ابهامات گسترده در مورد جمعیت، عملکرد و... شیعیان جعفری در ترکیه

از سوی نظام لائیک ترکیه، تا کنون در خصوص تعداد شیعیان امامی، آماررسمی و دقیقی ارائه نشده است. در آخرین گزارش مجلس ملی ترکیه (2010.م) (1389ش)، جمعیت شیعیان ترکیه حدود سه میلیون نفر پیش‌بینی شده است. کارشناسان و دست اندر کاران ذیربط، جمعیت کنونی شیعیان جعفری (دوازده امامی) تبعه جمهوری ترکیه (در داخل وخارج از کشور) را بالغ بر سه میلیون تن ذکر می‌کنند.

در این بین به دلیل سیاست‌های خاص نظام لائیک ترکیه و عدم ثبت مذهب افراد در شناسنامه هایشان، در خصوص تعداد شیعیان آمار رسمی و دقیقی ارائه نشده است. به دلایل عدیده از جمله موقعیت جغرافیایی، عقب ماندگی تاریخی، دور افتادگی از مراکز آموزشی، علمی، ارتباطی، فرهنگی، اقتصادی، فقدان رهبری دینی و سیاسی، کمبود علماء آگاه و روحانیون مسئول، شیعیان جعفری ترکیه یکی از عقب افتاده‌ترین قشر‌های جامعه ترکیه به شمار می‌روند.

علی رغم ارتقاء کمی و کیفی سطح زندگی شیعیان طی دهه اخیر در شهر‌های بزرگ، هنوز هم به طور کلی از سطح مطلوبی برخوردار نیستند. شیعیان جعفری ترکیه نیز همانند علویان از مزایای حقوقی و اقتصادی (بودجه‌های ذیربط تخصیصی دولت به امور اقلیت‌ها) و نیز امتیاز‌های سازمان اموردیانت جمهوری ترکیه محروم هستند. اگر چه سطح اجتماعی (فرهنگی، علمی، موقعیت شغلی، رفاه) شیعیان مقیم غرب ترکیه از شیعیان ساکن مناطق شمال شرقی بالاتر است.

جایگاه شیعیان جعفری ترکیه و نقش کنونی و پیشین شیعیان جعفری در ساختار قدرت و احزاب ترکیه

به دلیل رشد اقتصادی ترکیه و نیز فشارهای سیاسی اتحادیه اروپا، شیعیان ترکیه نیز در کسب برخی حقوق شان به موفقیتهای اجتماعی و اقتصادی نایل گردیدند. صاحبان سرمایه و کار، تجار شیعه جعفری، برخلاف بوروکراتهای شیعی، در جامعه سنی مذهب و در نظام لائیک جمهوری ترکیه موقعیت و موفقیت‌هایی کسب کرده‌اند. اما حتی با تشکیل دولت حزب عدالت و توسعه، اصل جدایی دین از سیاست و تحدیدات فرهنگی جامعه سنی مذهب همچنان تداوم دارد.

البته علی‌رغم فراهم شدن بستر و موقعیت نسبتاً مناسب در جامعه سنی ترکیه، برای تداوم فعالیتهای فرهنگی - تبلیغی شیعی، متأسفانه عدم رهبریت واحد (مورد قبول اکثریت)، استمرار تفرقه و درگیریها‌ی منافعی، به ویژه در سطح بزرگان قوم و مشاهیر، باعث عدم ارتقاء سطح اتحاد، ترقی در عرصه‌های سیاسی و نفوذ در ساختار قدرت در بین شیعیان جعفری ترکیه گردیده است.

شیعیان جعفری و ساختارهای سیاسی

بنا به دلایل تاریخی، از جمله ظلم سلاطین عثمانی علیه شیعیان، پس از شکل گیری جمهوری ترکیه و آزادی بسیار اندکی که به وجود آمد، شیعیان و علویان با اتخاذ روشی مسالمت آمیز با رژیم لائیک ترکیه کنار آمدند و از هر گونه درگیرشدن با حکومت‌ها اجتناب نمودند. به همین دلیل هیچ گروه عمده فعال سیاسی و یا مخالف رژیم در میان شیعیان جعفری مطرح نگردید.

حتی بنا به اظهارات مقامات ترکیه، هیچ تهدیدی از ناحیه شیعیان جعفری این کشور متوجه حکومت نیست. در ترکیه دو جماعت مهم و یا گروه عمده شیعی جعفری وجود دارند که مرکزیت هر دو در اسلامبول می‌باشد. گروه زینبیه و گروه کوثر که اغلب با یکدیگر درگیر هستند. شیعیان ترکیه دارای حزب سیاسی مشخصی نبوده و در انتخابات معمولا از احزاب راست گرای ملی و اسلامی - ملی حمایت می‌کنند.

البته گاه جهت کسب موقعیت و منافع، با حزب چپ گرای جمهوریخواه خلق نیز معامله (رای‌های انتخابی) کرده‌اند. اما معمولا بیشتر شیعیان جعفری مناطق شمال شرقی از حزب نژاد گرا تحت عنوان " حزب حرکت ملی گرا " حمایت می‌کنند و در مناطق غربی نیز معمولا طرفدار احزاب اسلامی- ملی هستند.

به طور کلی، شیعیان جعفری در ترکیه از منظر نفوذ در حکومت و مشارکت در دولت‌های جمهوری ترکیه و نیز حزب عدالت و توسعه، تقریبا حضور بارز و برجسته‌ای ندارند و به عنوان اقلیتی مطرح هستند که احزاب مقتدر با وعده‌های گوناگون در صدد جمع آوری آرای انتخابی شان هستند.

جایگاه و رابطه شیعیان جعفری با دولت اردوغان در ترکیه

حزب عدالت و توسعه در راستای جذب آرای شیعیان ترکیه طی برنامه‌های متفاوت، به ویژه از طریق سازمان امور دیانت جمهوری ترکیه، قصد دارد روحانیون شیعه در ترکیه را جذب و به استخدام درآورد. اگر چه شخصیت‌ها‌ی فعال شیعی در ترکیه به استناد اصل عدم وابستگی روحانیان شیعی به حکومت غیر شیعی، مخالفت با اقدام سازمان امور دیانت هستند، ولی حکومت آقای اردوغان با وعده‌های کمک‌های مالی و نیز اعطاء برخی امتیازهای فرهنگی و اجتماعی سعی در جذب آرای شیعیان ترکیه دارد.

در ترکیه بیش از 300 مسجد متعلق به شیعیان جعفری وجود دارد. طبق طرح سازمان امور دیانت، تعداد 200 امام جمعه و جماعت شیعی بدین طریق به استخدام دولت درخواهند آمد. در این خصوص، " صباح ا لدین تورک ییلماز "، رئیس مجمع عالمان شیعی ترک اروپا، ابراز داشته است که هدف دولت از واگذاری مسئولیت مساجد و مراکز دینی شیعیان به سازمان امور دیانت جمهوری ترکیه، در اختیار گرفتن نبض جامعه شیعه جعفری این کشور است. علمای شیعه جعفری هیچ‌ گاه وابسته به حکومت نبوده‌اند و ما هیچ‌ گاه تبدیل به عالمان درباری نخواهیم شد.

رابطه شیعیان جعفری با علویان در ترکیه

در طول حدود شش قرن حکمرانی و استیلای عثمانی‌ها بر سه قاره جهان و این منطقه، شیعیان جعفری و منشعب‌هایی نظیر علویان، مورد استضعاف قرار گرفته‌اند. در اعتقادات کلی تشیع، توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت یکی هستند، ولی به دلایل تاریخی و اجتماعی مختلف، علویان از علماء، مجتهدین و فقه دور مانده‌اند و از منظری به صوفیه سوق داده شده‌اند. علویان از نظر اصول اعتقادی بر تشیع متکی بوده‌اند.

منتهی امروزه برخی گروههای علوی از نظر فرهنگ، عرف و عادات و برخی اعمال از تشیع فاصله گرفته‌اند. البته به دلایل عدیده اجتماعی، محرومیت‌ها، برخی تفاوت‌های فرهنگی بین شیعیان جعفری و علویان وجود دارد که از منظر جامعه شناسی، اگر چه مثبت و موافق تلقی نمی‌گردد، ولی امری غیر طبیعی هم محسوب نمی‌شود.

همگونی اعتقادی در خصوص محبت به اهل بیت، به ویژه دوازده امام(ع)، موردی است که هر شیعه جعفری و یا علوی که در ترکیه زندگی می‌کند، به آن اقرار می‌کند. این واقعیت را هیچ کس در جمهوری ترکیه کتمان نمی‌کند که در طول تاریخ علویان همواره مورد تهاجم بوده‌اند و فرصتی برای بازیابی و شناخت خود و ارجاع به اصل و منشاء نیافته‌اند. در سطح کل جامعه، ارتباط شیعیان جعفری با علویان (به استثناء گروه‌های علوی لائیک و چپگرا) خوب و حسنه است.

روابط شیعیان جعفری، با اکثریت اهل سنت ترکیه

اگر سوابق تاریخی، ذهنیت‌ها و عملکرد‌های گذشته را با طیف رنگ طوسی بنگریم (نه سیاه، نه سفید)، اینک اقلیت شیعیان جعفری در همه سطوح جامعه ترکیه حضور فعال دارند. حدود چهارصد عالم شیعی جعفری در بیش از سیصد مسجد بزرگ و کوچک در نقاط مختلف ترکیه فعال هستند.

در پارلمان ترکیه نیز چند نماینده شیعه و علوی حضور دارند. در مسئولیت‌هایی چون ریاست شهرداری بعضی شهرها نیز شیعیان جعفری حضور دارند. تعداد پزشکان، مهندسان، صاحبان سرمایه و کار، اساتید دانشگاهی، آموزگاران و کارمندان دولتی و.... نشانگر حضور پررنگ شیعیان جعفری در جامعه اهل تسنن جمهوری ترکیه است.

اکثریت سنی و اقلیت شیعی جعفری بنا بر ملاحظات مدون و نوین اجتماعی جاری در این کشور، یکدیگر را درک، تحمل و گاه نیز به خوبی می‌پذیرند. به ویژه آن که طی ده سال اخیر، از لحاظ نرم افزاری و سخت افزاری ارتباطات جمعی، جامعه ترکیه، اعم از سنی، شیعی، علوی، موفقیت‌های خوبی داشته است که مسلما بر روابط، تعامل و گفت‌وگوی پیروان دیگر مذاهب اسلامی و حتی ادیان آسمانی تاثیر بسزایی گزارده است.

مهمترین نگرانیهای شیعیان جعفری ترکیه از اصلاحات دولت اردوغان در مورد قانون اساسی و نظام ریاستی

اصلاحات مد نظر دولت اردوعان اگر چه در راستای کسب امتیازاتی از گروه‌های لائیک، به نفع گروه‌های اسلامی معتدل اهل تسنن است، اما در خصوص اصلاحات و به ویژه نظام ریاستی، نگرش‌های متفاوتی بین اسلامگرایان و حتی اختلاف نظرهایی در درون حزب عدالت و توسعه وجود دارد.

اقلیت شیعیان جعفری ترکیه، همانند علویان، علی‌رغم قول‌ها و شعار‌های عدیده دولت‌های دوره جمهوریت، اعم از راست گرا، چپ گرا و اسلام گرا، تا کنون به مطالبات اجتماعی و مذهبی خود دست نیافته‌اند و نسبت به تحقق درخواست هایشان نیز زیاد امیدوار نیستند.

نزد شیعیان جعفری ترکیه در خصوص اصلاحات و نظام ریاستی دولت اردوغان، احساس و ابراز نگرانی متمایزی وجود ندارد، زیرا پیشینه تاریخی و ساختار فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جمهوری ترکیه ایجاب می‌نماید که کلیه اقدامات، حتی توسط رجب طیب اردوغان، در چهار چوب منافع اکثریت سنی مذهب و نیز جناح کمالیسم، محدود و محصور بماند. البته سیاست‌های جذبی، بکار گیری هدف‌مند علماء، نخبگان و فرهیختگان جعفری، در راستای خنثی سازی و هضم (حل) جامعه اقلیت جعفری در جامعه اکثریت سنی، از جمله مواردی است که نگرانی‌هایی برای شیعیان جعفری ترکیه پدید آورده است.

نقش و جایگاه شیعیان جعفری در تظاهرات‌ها و مخالفت‌های اخیر ترکیه

در تظاهرات و مخالفت‌های اخیر موسوم به "وقایع گزی پارک" به سان دیگر اقشار جامعه، اعم از موافق، مخالف، ناراضی و....، شیعیان جعفری نیز نقش و جایگاه متفاوتی داشتند، اما گروه موسوم به زینبیه، به رهبری صلاح الدین اوز گوندوز، نسبت به عملکرد و موضع گیری دولت اردوغان مخالفت نمود و در تظاهرات مذکور نیز شرکت داشتند. البته شیعیان جعفری ترکیه به دلیل فقدان رهبری و درگیری‌های جناحی، هیچ گاه در سطح علویان و اکراد ترکیه نتوانسته‌اند جایگاهی موثر در مخالفت و نقشی پر رنگ در تظاهرات داشته باشد.

عوامل موثر در آینده نقش و جایگاه شیعیان جعفری در ترکیه

اگر بخواهیم به عوامل موثر در آینده نقش و جایگاه شیعیان جعفری در ترکیه نگاه کنیم باید گفت عوامل زیر در این زمینه نقش دارند:

1- تقلیل سطح اختلافات جناحی

2- ادغام تشکیلاتی به صورت شورایی

3- گزینش سیستم رهبری و متابعت عملی

4- ارتقاء سطح علمی و فرهنگی (دانشگاهی و حوزوی) و کسب جایگاه و نفوذ علمی و فرهنگی

5- ارتقاء سطح نفوذ در نهاد‌های کلیدی جامعه و کسب جایگاه و نفوذ اجتماعی

6- ارتقاء میزان سرمایه‌گذاری جمعی و سطح مشارکت در طرح‌های عمده اقتصادی - تجاری ترکیه، تاسیس و فعالیت رسمی بانک، بیمه، دانشگاه، بیمارستان، شرکت‌های حمل و نقل مسافر و بار، زمینی، دریایی و هوایی از سوی صاحبان سرمایه و کار شیعی (کسب جایگاه و نفوذ اقتصادی)

7- ارتقاء سطح مودت، همکاری و هماهنگی با طیف‌های جامعه علوی ترکیه

8- ارتقاء سطح مودت، همکاری و هماهنگی با ساز مان‌های مردم نهاد شیعه جعفری در سراسر جهان