آذربایجان، سرزمین آتش

عارفه حاجی‌ئی، عضو شورای نویسندگان ایراس

سایت ایراس در راستای تدوین دایره المعارف اوراسیا در نظر دارد هر یک از کشورهای این منطقه را در حوزه های سیاست و حکومت، فرهنگی، اقتصادی و حقوقی مورد بررسی قرار دهد و در نهایت آن را در قالب دایره المعارف اوراسیا به مخاطبین خود ارائه دهد. آذربایجان اولین کشوری می باشد که مورد بررسی قرار گرفته است. یادداشت پیش رو نوشته عارفه حاجی ئی کارشناس ارشد سیاستگذاری از دانشگاه ناتینگهام و عضو شورای نویسندگان ایراس می باشد.

ایراس؛ کشور آذربایجان در شمال غربی دریای خزر، در شمال شرقی ناحیه قفقاز و در گذرگاه آسیا-اروپا واقع شده است. بیشتر نواحی این منطقه کوهستانی است اما حدود 7 درصد آن مناطق مسطح مناسب برای کشاورزی است. این کشور از جنوب با ایران، از غرب با ترکیه و ارمنستان، در شمال با روسیه و گرجستان و از شرق با دریای خزر هم مرز است. جمهوری خودمختار نخجوان از این کشور جدا مانده است و ناحیه قره باغ در این منطقه مورد مناقشه است.

تاریخ آذربایجان

شمال آذربایجان در قدیم با عنوان قفقاز شناخته می شد که در این منطقه نزاع زیادی میان مردمان ساکن در اطراف خزر و ترک ها وجود داشت. ازسده 11 میلادی، این محدوده تحت تسلط ترک ها قرار گرفت و از آن زمان تا کنون فرهنگ اسلامی در این منطقه غالب شده است. در سده 18 با بسته شدن دو قرارداد گلستان و ترکمانچای میان ایران و روسیه، بخشی از مناطق شمالی از ایران جدا شده و بعدها در آذربایجان امروز جای گرفتند.

در 30 آگوست 1991، پس از فروپاشی فدراسیون شوروی، آذربایجان استقلال خود را به صورت رسمی اعلام کرد و این استقلال توسط دیگر کشورها نیز به رسمیت شناخته شد.

آذربایجان میراثی از ترکیب دو تمدن است، ترکهای سلجوقی درسده 11 هجری بر این کشور تاثیر زیادی داشتند و ایرانیان باستان نیز میراث فرهنگی ارزشمندی را برای آذربایجان به یادگار گذاشتند. نام این کشور از یک نام ایرانی به معنای سرزمین آتش مستخرج شده است که به دو مفهوم ضمنی وجود ذخایر نفت و هم چنین آتش که نمادی از خداپرستی زرتشتیان است، اشاره دارد.

سیاست و حکومت در آذربایجان

اگرچه حکومت آذربایجان از سه شاخه مجریه، مقننه و قضائیه تشکیل شده، اما در مقایسه دو سیستم پارلمانی و ریاستی، سیستم ریاستی غالب است. به صورت رسمی این کشور دارای سیستم پارلمانی چند حزبی است که البته پارلمان و قوه قضائیه استقلال عمل محدودی دارند. قوه مجریه از رئیس جمهور، نخست وزیر و وزرای کابینه تشکیل شده است. این کشور در سال 2001 به عضویت شورای اروپا درآمد.

1- قوه مجریه:

قدرت اجرایی کشور آذربایجان در دستان رئیس جمهور است. ویژگی هایی که برای رئیس جمهور منظور شده، عبارتند از: تابعیت آذربایجانی نامزد ریاست جمهوری، کسانی که بیش از 35 سال سن دارند و هیچ سابقه کیفری قبلی ندارند، دارای مدرک دانشگاهی، دارای حق رای و بدون تابعیت دوگانه. فرد منتخب که توسط مردم این کشور انتخاب شود و اکثریت آرا را به دست آورد، می تواند برای مدت 5 سال سکان قوه مجریه را به دست گیرد. یکی از وظایف مهم رئیس جمهور که در ارتباط با قوه مقننه است آن است که وی باید طرحها و لوایحی که از سوی قوه مقننه ارائه می شود را تا 56 روز پس از ارائه، امضا کند و اگر مخالفتی با این قانون دارد، می تواند آن را به مجلس بازگرداند.

برای اجرای قدرت و قوانین، رئیس جمهور آذربایجان کابینه ای متشکل از وزیران را انتخاب می کند که بالاترین قدرت اجرایی آن در دستان رئیس جمهور است. اعضای کابینه تابعان رئیس جمهور هستند و روند فعالیت این ارگان توسط رئیس جمهور تعریف می شود.

کابینه شامل نخست وزیر، وزیران و معاونان وزیران است. وظایف کابینه به شرح زیر است:

تهیه و اجرای برنامه بودجه تعیین شده برای کشور

اجرای سیاستهای پولی و مالی

اجرای برنامه های اقتصادی و اجتماعی دولت

کابینه روند کلی قوانین کشور را در تمام موضوعات اجرا می کند.

رئیس جمهور فعلی: الهام علی اف

نخست وزیر: آرتور راسی زاده

پایتخت جمهوری آذربایجان شهر باکو است. پس از اعلام استقلال آذربایجان از فدراسیون شوروی در 30 آگوست 1991، اولین دبیر حزب کمونیست آذربایجان، ایاز موتالیبو، اولین رئیس جمهور این کشور شد. پس از آن در مارس 1992، وی از این سمت استعفا داد و می توان گفت که آذربایجان وارد دوره ای از ناپایداری سیاسی شد. وی دوباره در می 1992 به قدرت بازگشت اما دوباره پس از یک هفته، ناآرامی و ناپایداری سیاسی به کشور بازگشت چرا که مخالفان انتخابات را معلق اعلام کردند.

در نهایت، انتخاباتی که دوباره در ژوئن 1992 برگزار شد، منجر به به قدرت رسیدن ابوالفضل ائلچیبی به عنوان دومین رئیس جمهور این کشور شد. اما پس از مدتی در شهرهای مختلف این کشور از جمله گنجه، ناآرامی هایی شکل گرفت. ناتوانی دولت در آرام کردن اوضاع و بالاگرفتن ناآرامی ها باعث شد که سومین فرد یعنی حیدر علی اف قدرت را به دست گیرد. وی تا 15 اکتبر 2003 قدرت را در دست داشت و پس از وی پسرش الهام علی اف سکان هدایت کشور را به دست گرفت که اکنون نیز قدرت را در دست دارد.

بنابر قانون اساسی کشور آذربایجان، جمهوری آذربایجان کشوری دموکراتیک، قانونمدار و سکولار است که بر مبنای قانون اساسی اداره می شود. البته در اجرای بندهای قانون اساسی در عمل مشکلاتی دیده می شود. 

احزاب سیاسی این کشور را می توان به دو تقسیم بندی احزاب طرفدار و احزاب مخالف تقسیم بندی کرد.

احزاب طرفدار دولت عبارتند از: حزب آذربایجان نوین که عمده قدرت اجرایی را در دست دارد و رئیس جمهور وقت از این حزب است.حزب آذربایجان مستقل نیز در برخی از سیاستگذاری های کشور نقش اساسی دارد.

احزاب مخالف کشور عبارتند از: بلوک ائتلاف آزادی که از ائتلاف چند حزب کوچک به وجود آمده است.

حزب مساوات که از قدیمی ترین احزاب کشور آذربایجان است و پس از فروپاشی شوروی دوباره فعال شد. جبهه خلق حزبی است که با تمایلات پان ترکیسم فعالیت می کند. برخی دیگر از احزاب مانند حزب دموکرات آذربایجان، حزب سوسیال دموکرات و حزب اسلامی جمهوری آذربایجان نیز به نحوی منتقد حکومت هستند.

2- قوه مقننه:

قوه مقننه جمهوری آذربایجان از یک سیستم تک شورا یا مجلس ملی با 125 نماینده تشکیل شده است. این افراد بر مبنای رای اکثریت و در شرایط برابر و به صورت مستقیم به رای گذاشته می شوند و مناطق مختلف کشور نامزدهای مختلفی را در انتخابات مجلس دارند. صحت آرای اخذ شده در انتخابات، تحت نظارت دادگاه قانون اساسی کشور بررسی می شود.

نخستین انتخابات پارلمانی آذربایجان در سال 1995 برگزار شد. نمایندگان فعلی مجلس این کشور در انتخابات نوامبر 2005 با رویه ای دموکراتیک انتخاب شدند. اکثریت مجلس فعلی را اعضای "حزب جدید آذربایجان" تشکیل می دهند. البته انتخابات 2005 نسبت به دوره های پیش از این نشان دهنده تنوع بیشتری در اعضای پارلمان است؛ حتی برخی از افراد مستقل نیز به پارلمان این کشور راه یافته اند.

3- قوه قضاییه:

قوه قضاییه جمهوری آذربایجان یک دادگاه عالی است که از رئیس، معاون و حداقل 4 قاضی و هم چنین 9 قاضی دادگاه قانون اساسی تشکیل شده است. نحوه انتخاب این اعضا به این صورت است که رئیس دادگاه عالی توسط رئیس جمهور انتخاب شده و با رای مجلس ملی منصوب می شود. رئیس دادگاه قانون اساسی و معاون رئیس دادگاه عالی نیز توسط رئیس جمهور منصوب می شوند. دیگر قضات نیز توسط رئیس جمهور و با رای پارلمان برای 15 سال منصوب می شوند.

مسائل نظامی و دفاعی

ارگان های مختلف نظامی آذربایجان شامل نیروی زمینی آذربایجان، نیروی هوایی و نیروی هوایی دفاعی آذربایجان، نیروی دریایی آذربایجان، گارد ملی و پلیس داخلی آذربایجان و هم چنین مرزبانی هستند که هر کدام  وظیفه مشخصی دارند.

ارتش آذربایجان در سال 1991 بر مبنای قانون اساسی این کشور بازسازی شد البته ارتش این کشور در سال 1918 تاسیس شده بود و پس از الحاق آذربایجان به فدراسیون شوروی تا حدی تابع ارتش شوروی باقی ماند و اکنون به صورت ارتش مستقل کشور آذربایجان عمل می کند. بنابر آمار اقتصادی، کشور آذربایجان حدود 11.473 میلیارد دلار به صورت سالانه برای ارتش هزینه می کند.

 مردان بین 18 تا 35 سال می توانند وارد ارتش شوند و هم چنین دوره های 12 تا 18 ماهه دانشگاهی نیز برای ورود به نیروی نظامی کشور وجود دارد.

روابط خارجی

آذربایجان یکی از اعضای سازمان ملل است و هم چنین یکی از شرکای ناتو، سازمان بهداشت جهانی، سازمان گوام برای توسعه دموکراسی و اقتصاد، صندوق بین المللی پول و بانک جهانی به شمار می آید. این کشور از روابط بین المللی مناسبی با اکثر کشورها برخوردار است. برخی از کشورهایی که آذربایجان با آنها روابط دیپلماتیک دارد عبارتند از: بلاروس، بلژیک، بلغارستان، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فرانسه، دانمارک، یونان، ایرلند، لیتوانی، ایتالیا، لتونی، لهستان، رومانی، اوکراین، روسیه، سوئد، انگلیس، ازبکستان، پاکستان، امارات. در مجموع می توان گفت کشور آذربایجان با 147 کشور از جمله فلسطین دارای روابط دیپلماتیک است و با برخی از کشورها همچون قبرس، ارمنستان، نیجریه، افریقای مرکزی و تانزانیا روابط دیپلماتیک ندارد.