فریضه امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه رهبری / محمدرضا اسکندری

پایگاه بصیرت؛ گروه سیاسی/  نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفکر سیاسی یک مسلمان به شمار می رود؛ چنان که از مهم ترین فرایضی است که وجوب کفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است. طبق سنت دیرینه رهبری در اولین روز سال جدید در حرم رضوی حضور می یابند و طی سخنرانی در حرم مطهر رضویدر هیاهوی موضوعات مهمی چون مذاکرات هسته ای و تحولات منطقه؛ به ناگاه نکاتی را در مورد فریضه امر به معروف و نهی از منکر بیان می کنند که چراغ راه کارگزاران و مردم در سال پیش رو باشد و اهمیت آن بر همگان دو چندان گردد . با جست و جو در سخنان رهبری در سال های اول رهبری ایشان تا به امروز یکی از نکات کلیدی بیانات ایشان فریضه امر به معروف و نهی از منکر بوده است.رهبر انقلاب بخاطر اهمیت موضوع امر به معروف و نهی از منکر،در دو پیام نوروزی اولین روز سال به این موضوع اشاره کرده ا ند.اولین بار در نوروز72و دومین بار در نوروز94.بنابراین هرچند فریضه‏ی امر به معروف و نهی از منکر یکی از بزرگترین واجبات اسلامی است و توصیه به آن در قرآن و گفتارهای پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امیر مؤمنان و دیگر اماماندارای لحنی کم‏نظیر و تکان‏دهنده است، ولی اگر کسی از این همه چشم‏پوشی کند و تنها به ندای خرد انسانی گوش بسپرد، بازهم بی‏شک این عمل سازنده را فریضه و تکلیف خواهد شمرد. به نیکی خواندن و از بدی برحذر داشتن را کدام خِرَدِ سالم، ستایش نمی‏کند؟ امر به معروف و نهی از منکر که یکی از ارکان اساسی اسلام و ضامن برپاداشتن همه‏ی فرایض اسلامی است، باید در جامعه‏ی ما احیا شود و هر فردی از آحاد مردم، خود را در گسترش نیکی و صلاح و برچیده شدن زشتی و گمراهی و فساد، مسئول احساس کند.لذا بر آن شدیم تا این فریضه ی واجب الهی را در منظومه ی فکری ایشان مورد بررسی مختصر قرار دهیم.

منظومه فکری امام خامنه ای

در ابتدا به تجزیه و تحلیل بیانات رهبر انقلاب در مورد این فریضه در اولین روز سال 94در حرم مطهر رضوی می پردازیم:

امر به معروف و نهی از منکر؛ یکی از چهار شرط نصرت الهی

رهبر انقلاب با استناد به آیه قرآن مجید به توضیح این فریضه پرداختند.خداوند متعال برای آن کسانی که وعده‌ی نصرت داده است، شروطی مقرّر فرموده است: وَ اِنَّ اللهَ عَلی نَصرِهِم لَقَدیر)حج آیه ۳۹)اَلَّذینَ اِن مَکَّنّاهُم فِی الاَرضِ اَقامُوا الصَلوةَ وَ ءاتَوُا الزَّکوة وَ اَمَروا بِالمَعروفِ وَ نَهَوا ع��نِ المُنکَرِ وَ لِلّهِ ع��قِبةُ الاُمور(حج آیه41) خداوند متعال چهار شاخص را در این آیه‌ی شریفه برای آن مؤمنانی که قدرت در اختیار آنها قرار میگیرد و از زیر سلطه‌ی قدرتمندان جابر خارج میشوند، معین کرده و وعده کرده است.یکی از این شروط امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

ویژگی مهم این فریضه آن است که به نوعی زیربنای همه حرکات اجتماعی اسلام است(کافی، ج ۵ ، ص ۵۶)و معنای آن اینست که همه مومنان در هر نقطه از جهان موظفند جامعه را به سمت معروف حرکت دهد و از بدی ها و پستی ها دور بدارند.

چیستی امر به معروف و نهی از منکر

رهبر انقلاب این فریضه را اینگونه معرفی می کنند"امربه‌معروف یعنی همه‌ی مؤمنان در هر نقطه‌ای از عالم که هستند، موظّفند جامعه را به‌سمت نیکی، به‌سمت معروف، به‌سمت همه‌ی کارهای نیکو حرکت دهند؛ و نهی از منکر یعنی همه را از بدی‌ها، از پستی‌ها، از پلشتی‌ها دور بدارند."(۱۳۹۴/۰۱/۰۱بیانات در حرم مطهر رضوی)سپس به مصادیق مهم معروف اشاره فرمودند که شامل موارد ذیل می شوند:

بزرگ‌ترین معروفها

رهبر انقلاب در نوروز امسال با برشمردن مصادیق مهم معروف ،یکی از آن ها را بزرگترین و مهم ترین معروف دانست"ایجاد نظام اسلامی و حفظ نظام اسلامی؛ این امر به معروف است. معروفی بالاتر از ایجاد نظام اسلامی و حفظ نظام اسلامی نداریم؛ هر کسی که در این راه تلاش کند، آمر به معروف است"ضمنا ایشان در جای دیگری در این مورد فرمودند"رفتن به سمت حکومت با هدف معنوی است، با هدف الهی است، این از برترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر است؛ از برترین مصادیق مجاهدت است"(.۱۳۸۹/۰۷/۲۹بیانات در دیدار طلاب و فضلا و اساتید حوزه علمیه قم‌)

نقطه‌ی مقابل معروف ها ،منکرها هستند که باید نهی کرد که مهم ترین آن ها شامل موارد ذیل می باشد:

طبق آیه قرآن خداوند تبارک و تعالی اوّلین و برترین آمر به‌ معروف و ناهی از منکر است اِنَّ اللهَ یأمُرُ بِالعَدلِ وَ الاِحسانِ وَ ایتآئِ ذِی‌القُربی وَ ینهی عَنِ الفَحشآءِ وَ المُنکَرِ وَ البَغی؛(نحل آیه 90)

برترین آمران به معروف و ناهیان از منکر بعد از خداوند شاما افراد ذیل هستند:

1-             وجود مقدّس پیامبر معظّم اسلام (صلّی ‌الله ‌علیه‌ و آله) َأمُرُهُم بِالمَعروفِ وَ ینهاهُم عَنِ المُنکَر(اعراف آیه 157)

2-             ائمّه (علیهم‌السّلام) بزرگ‌ترین آمران به معروف و ناهیان از منکرند؛ در زیارت میخوانید: اَشهَدُ اَنَّکَ قَد اَقَمتَ الصَّلاةَ وَ آتَیتَ الزَّکاةَ وَ اَمَرتَ بِالمَعروفِ وَ نَهَیتَ عَنِ المُنکَر؛( کافی، ج ۴ ، ص ۵۷۰)

3-             مؤمنین و مؤمنات در هر نقطه‌ای از جهان اسلام آمران به معروفند وَ المُؤمِنونَ وَ المُؤمِناتُ بَعضُهُم اَولیآءُ بَعضٍ یأمُرونَ بِالمَعروفِ وَ ینهَونَ عَنِ المُنکَرِ وَ یقیمونَ الصَّلوةَ وَ یؤتونَ الزَّکوة؛(توبه آیه71)

وجوب امر به معروف و نهی از منکر

رهبر انقلاب به وجوب این فریضه می پردازد و می فرماید"قانون‏شکنی جرم است. مگر نهی از منکر زبانی، که بارها گفتیم نهی از منکر زبانی جایز و واجب و وظیفه‏ی همه است و در هیچ شرایطی هم ساقط نمی‏شود؛ اما آنجایی که نوبت اجرا و عمل برسد، همه باید طبق قوانین عمل کنند "(.۱۳۸۰/۰۵/۱۱بیانات در مراسم تنفیذ ریاست‌جمهوری‌ سال ۸۰) دشمنان می‏خواهند بین دولت و ملت و مسئولین و آحاد مردم، جدایی ایجاد کنند. بر همین اساس،آحاد مردم زن و مرد مسلمان امر به معروف و نهی از منکر را که دو فریضه‏ی الهی و جزو ارزشهایی است که می‏تواند در این جهت، برای ملت ما وسیله‏ی بسیار مفید و مؤثّر و پیش‏برنده‏ای باشد، فراموش نکنند"(.۱۳۷۲/۰۱/۰۱پیام نوروزی رهبر معظم انقلاب اسلامی به مناسبت حلول سال ۱۳۷۲ هجری شمسی‌)

مخاطبان امر به معروف و نهی از منکر

رهبر انقلاب مخاطبان این فریضه را شامل همه ی مردم و کارگزاران دانستند و فرمودند"طرف امر به معروف و نهی از منکر فقط طبقه عامه مردم نیستند؛ حتی اگر در سطوح بالا هم هستند، شما باید به امر کنید، نه اینکه از او خواهش کنید، باید بگویید: آقا نکن؛ این کار یا این حرف درست نیست، امر و نهی باید حالا استحلاء باشد"(سخنرانی مفام معظم رهبری در جمع کارگزاران نظام اسلامی، 19/4/79)

وظائف مسئولین حکومت

امر به معروف و نهی از منکر، یک وظیفه‏ی عمومی است .عده ای از افراد اعتقادی به ورود حکومت در این فرضه ندارند و با استناد به نظرات فلاسفه ی این ایده ی خود را بیان میکنند در حالی که نظر رهبر انقلاب به گونه ی دیگریست"ما اگر بخواهیم در مقاصد دنیوى هم پیروز بشویم، بایستى ایمان خودمان را، اعتقاد خودمان را، عمل خودمان را، براى آن‌سوى مرز مردن تقویت کنیم. امیرالمؤمنین میفرماید من میخواهم مردم را به بهشت برسانم؛ این وظیفه‌ى ما است. نهى از منکر باید بکنیم، امر به معروف باید بکنیم، وسائل عمل خیر و حسنات را در کشور فراهم کنیم، وسائل شُرور و آفات را از دسترسها برداریم؛ این وظائف مسئولین حکومت است"(.۱۳۹۳/۰۲/۲۳بیانات در دیدار مردم استان ایلام در سالروز ولادت امیرالمؤمنین علیه‌السلام)

شناخت معروف و منکر

معروف شناسی و منکرشناسی را می توان دو ویژگی مهم در اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر دانست. چون تا زمانی که معروف را نشناسیم، نمی توانیم امر به معروف کنیم و به فریضه نهی از منکر هم زمانی می توان جامه عمل پوشاند که با آن آشنا باشیم."آمر به معروف و ناهی از منکر باید خودش به آنچه دارد امر و نهی می‏کند، هم عالم باشد و هم عامل. «رفیق لمن یأمر و رفیق لمن ینهی»؛ با رفق و مدارا امر و نهی کند. امر و نهی، یعنی دستور دادن- بکن‏نکن- غیر از تمنا کردن است؛ اما همین را با رفق، مدارا و محبّت- نه با خشونت- انجام دهد. به نظرم این‏طوری باید عمل شود"(.۱۳۸۲/۰۲/۲۲بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی)

امر و نهی صادقانه

این فریضه بعضی اوقات درست تشریح نمی شود و قلبا این کار انجام نمیشود که این نه تنها باعث لوث شدن این مهم می شود اثر گذاری آن هم کاسته می شود و مهم تر از همه از جانب خداوند نیز مورد لعن قار می گیرد"وقتی‏که شما برای کمک به نظام اسلامی مردم را به نیکی امر می‏کنید می‏گویید این کارها را بکن؛ هنگامی که دل شما نسبت به این معروف، بستگی و شیفتگی داشته باشد، این امر شما، امر صادقانه است. وقتی کسی را از منکرات نهی می‏کنید می‏گویید این کارها را نکن؛ وقتی‏که در دل شما نسبت به این کارها بغض وجود داشته باشد، این نهی، یک نهی صادقانه است و خود شما هم طبق همین امر و نهیتان عمل می‏کنید. اگر خدای نکرده دل با زبان همراه نباشد، آن‏گاه انسان مشمول این جمله می‏شود که «لعن الله الامرین بالمعروف التّارکین له». کسی که مردم را به نیکی امر می‏کند، اما خود او به آن عمل نمی‏کند؛ مردم را از بدی نهی می‏کند، اما خود او همان بدی را مرتکب می‏شود؛ چنین شخصی مشمول لعنت خدا می‏شود و سرنوشت بسیار خطرناکی خواهد داشت."( ۱۳۷۹/۰۹/۲۵بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران)‌

ترک امر به معروف و نهی از منکر،سبب برسرکارآمدن اشرار

ترک احکام مجازات هایی دارد.امر به معروف نیز از این قاعده مستثنی نیست حضرت امیر(ع)در نامه47 نهج البلاغه نکاتی را بیان میکند که رهبر انقلاب به آن استناد می کند"باید امر به معروف و نهی از منکر را میان خودتان اقامه کنید، رواج دهید و نسبت به آن پایبند باشید. اگر نکردید، خدا اشرار و فاسدها و وابسته‏ها را بر شما مسلّط می‏کند؛ یعنی زمام امور سیاست کشور به مرور به دست امثال حَجّاج بن یوسف خواهد افتاد! همان کوفه‏ای که امیر المؤمنین در رأس آن قرار داشت و در آنجا امر و نهی می‏کرد و در مسجدش خطبه می‏خواند، به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر، به مرور به جایی رسید که حَجّاج بن یوسف ثقفی آمد و در همان مسجد ایستاد و خطبه خواند و به خیال خود مردم را موعظه کرد! حَجّاج چه کسی بود؟ حَجّاج کسی بود که خون یک انسان در نظر او، با خون یک گنجشک هیچ تفاوتی نداشت! به همان راحتی که یک حیوان و یک حشره را بکشند، حَجّاج یک انسان را می‏کشت."(.۱۳۷۹/۰۹/۲۵بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران‌)

نهی از منکر برای مردم، فقط زبانی است

امر به معروف، یک مرحله‏ی گفتن و یک مرحله‏ی عمل دارد. مرحله‏ی عمل، یعنی اقدام با دست و با زور. این مرحله، امروز به عهده‏ی حکومت است و باید با اجازه‏ی حکومت انجام بگیرد.رهبر انقلاب در موارد مختلف تاکید زیادی بر نهی از منکر به صورت زبانی دارد و آن را حتی موثر تر هم می داند تاکید دارند عد�� برخورد و کم کاری دستگاه ها مجوزی برای برخورد فیزیکی نمی باشد.در ی�� حکومت قانونمند همه چیز بر مبنای قانون است و طبق بیانات رهبر انقلاب و قانون امر به معروف و نهی از منکر فقط به صورت زبانی برای مردم می باشد." جوانان در محیط خودشان، امر به معروف و نهی از منکر کنند. نگویید به من چه؛ او هم نمی‏تواند بگوید به تو چه؛ اگر هم گفت، شما اعتنا نکنید. بعضی خیال می‏کنند تا منکری دیده شد، باید با مشت به سراغش بروند! نه، ما سلاحی داریم که از مشت کارگرتر است. آن چیست؟ سلاح زبان. زبان از مشت خیلی کارگرتر و نافذتر و مؤثرتر است؛ مشت کاری نمی‏کند."(۱۳۷۰/۰۸/۱۵بیانات در دیدار جمعی از دانش‌آموزان و دانشجویان)

آسیب شناسی

1.متفکر شهید استاد مرتضی مطهری در سخنرانی ای که در دوم دی ماه سال 1339 با موضوع امر به معروف و نهی از منکر دارد اینگونه بیان می کند که راستی هیچ تا کنون در اطراف این مسئله فکر کرده اید که چرا ما در تاریخ اسلام از هر طبقه ای شخصیت های مبرز داشته ایم ولی مصلح نداشته ایم و از این جهت ما فقیریم. البته کم و بیش مصلح در میان ما ظهور کرده است اما نه آن اندازه که انتظار می رود، با اینکه ما اصلی در اسلام داریم به نام اصل امر به معروف و نهی از منکر.به نظر می رسد یکی از عوامل مهم کمتر شدن این فریضه عدم همراهی مناسب مسئولین از آمران به معروف می باشد.رهبر انقلاب حداقل در دو مورد مسئولین مرتبط را مورد خطاب قرار دادند که باید آمران به معروف مورد حمایت قرار گیرند:

1-1." از آمر و ناهی شرعی دفاع کنند. همه‌ی دستگاه حکومت ما باید از آمر به معروف و ناهی از منکر دفاع کند. این، وظیفه است"(۱۳۷۱/۰۴/۲۲بیانات در دیدار فرماندهان گردان‌های عاشورا)

2-1." مبادا در گوشه و کنار، یا در دستگاه انتظامی یا قضائی، کسانی باشند که راه را جلو آمر به معروف و ناهی از منکر سد کنند! مبادا کسانی باشند که اگر کسی امر به معروف و نهی از منکر کرد، از او حمایت نکنند، بلکه از مجرم حمایت کنند! هرجا که بدانم و احساس کنم و خبر اطمینان‏بخشی پیدا کنم که آمر به معروف و ناهی از منکر، خدای نکرده مورد جفای مأمور و مسئولی قرار گرفته، خودم وارد قضیه خواهم شد."( ۱۳۷۱/۰۷/۲۹بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم)

2.به نظر نگارنده بار اصلی و عامل اصلی این فریضه همه مردم هستند که گاها به نظر می رسد بعضی ها حکومت را در صدر کار می دانند.جوان رزمنده، خانواده‏ی شهدا، خانواده‏ی ایثارگر، خانواده‏ی اهل انفاق، مؤمنین ، دلسوزان انقلاب، روشن‏فکران علاقه‏مند به مفاهیم اسلامی و انقلابی؛ همه‏ی این‏ها باید در صحنه باشند.رهبر انقلاب در این مورد فرمودند"مگر لازم است که اینجا هم دولت وارد شود یا دستگاه قضائی مستقیماً وارد شود؟ خود مردم باید وارد شوند. خود مردم باید نهی کنند. البته دولت، مجلس شورای اسلامی، دستگاه قضائی و نیروی انتظامی، موظفند که ناهی از منکر را پشتیبانی کنند. این، وظیفه‏ی آن‏هاست. مباشر کار، خود مردم می‏توانند باشند و باید باشند. "( ۱۳۷۱/۰۷/۲۹بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم)

3.همه زمان ها هستند افرادی که بخاطر منافع شخصی سعی در سوء استفاده حتی از احکام الهی دارند.این عرصه ی ظریف خواهان هوشیاری زیاد مجریان می باشد.تجربه‌ ی سالیان اخیر نشان داده تا نیروهای مؤمن  برای انجام کاری به میدان می‌آیند، یک عده عناصر بدلی ، با نام این‌ها در گوشه‌ای فسادی ایجاد می‌کنند تا ذهن مسئولین را نسبت به نیروهای مؤمن و حزب‌اللهی و مردمی چرکین کنند."مواظب باشید کسانی از این واجب الهی، سوءاستفاده نکنند. حساب صاف کردنها، به خرده حسابهای گذشته رسیدن، پرده‏دری، آبروریزی، تعرض به نوامیس و عرض و مال این و آن به بهانه‏ی این واجب الهی، این‏ها نباید باشد. مردم باید هوشیار باشند. "(.۱۳۷۱/۰۷/۲۹بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم)

4.از جمله آسیب های مهم این فریضه تقلیل دادن آن به موارد اندک و کم اهمیت تر است رهبر انقلاب در این مورد فرمودند"امر به معروف و نهی از منکر را نباید به مسائل زیر نصاب اهمّیت منحصر کرد؛ بعضی تصوّر میکنند امر به معروف و نهی از منکر منحصر میشود به اینکه انسان به فلان زن یا فلان مردی که یک فرع دینی را رعایت نمیکند تذکّر بدهد؛ البتّه اینها امر به معروف و نهی از منکر است امّا مهم‌ترین قلم امر به معروف و نهی از منکر نیست. مهم‌ترین قلم امر به معروف و نهی از منکر عبارت است از امر به بزرگ‌ترین معروفها و نهی از بزرگ‌ترین منکرهاست"(۱۳۹۴/۰۱/۰۱بیانات در حرم مطهر رضوی)

تمسخر کردن حکم خداوند

این عمل بیشتر به قصد تحقیرو توهین به دیگران صورت می‌گیرد. انسانها از استهزای مؤمنان، آیات الهی و دیننهی شده‌اند و به مرتکبان این عمل وعدهعذاب الهیداده شده است.رهبر انقلاب در این مورد فرمودند"آن‏ها شعار امر به معروف و نهی از منکر را تمسخر می‏کنند؛ شعار حزب‏اللهی ‏گری را تمسخر می‏کنند و شما را متهم می‏نمایند. اما حقیقت این است که همان امر به معروف و نهی از منکر و همان حرکت حزب‏ اللهی و همان پایبندی به اصول است که می‏تواند در مقابل انحرافها و خطاهای فاحش دنیای امروز بایستد. هیچ‏ چیز دیگر نمی‏تواند. ملتها هم این را می‏خواهند"(.۱۳۷۱/۱۱/۰۱بیانات در دیدار کارگزاران نظام)